Tímarit Máls og menningar - 01.09.1998, Side 119

ER HEIMURINN AÐ FARAST?
Jóhannesar Kjarval frá sama skeiði heldur módernismi innreið sína á íslandi.
En skáldsögur Halldórs í áratugi þar á eftir eru ekki módernískar skáldsögur,
hvernig svo sem við flokkum þær að öðru leyti. Módernismi kemur fyrst aft-
ur upp í Halldóri á efri árum hans: í leikritunum, Kristnihaldi undir Jökli og
kannski Guðsgjafaþulu.
Hvað er þá módernismi? Um þetta má meðal annars lesa mikinn lærdóm
eftir Ástráð Eysteinsson og Halldór Guðmundsson.9 Ég ætla ekki að blanda
mér í það. Ég vildi aðeins mega segja að módernismi er ekkert eitt. Það þýðir
að við spurningunni er ekkert einfalt svar. Odysseifureftir James Joyce er eitt
af höfuðritum módernismans. Hann kom út um svipað leyti og Vefarinn
mikli. En ef það er hægt að finna eitthvað sameiginlegt með Odysseifi og
Vefaranum þá eru það eintóm yfirborðsleg aukaatriði eins og þau að kaþólsk
trú kemur við sögu í báðum bókum, eða að höfundarnir hafa að einhverju
leyti lesið sömu bækurnar. Til dæmis lásu báðir Otto Weininger, sérvitring
eða brjálæðing í Vínarborg. Nema hvað Joyce rak augun í Gyðingahatur og
nýtti sér það í lýsingu sinni á söguhetju sinni Bloom sem var Gyðingur, en
Halldór starði úr sér augun á kvenhatur Weiningers. Einhver kynni að vilja
segja að bókunum hafi verið það sameiginlegt að vera byltingarverk, hvor í
sínu samfélagi. En þetta kalla ég yfírborðslegt aukaatriði, þó ekki sé nema
vegna þess að í öllum listum, og enn þá heldur í allri heimspeki og öllum vís-
indum, er það eðli góðra verka að vera byltingarverk eða að minnsta kosti
uppreisnarverk. Jafnvel þegar listamaðurinn er sótsvartur afturhaldsseggur,
eins og Dostojevskí til dæmis, er hann uppreisnarmaður í list sinni.
Við þetta bætist að módernismi þarf ekki að vera sá sami á öllum sviðum.
Það er engin fyrirframtrygging fyrir því að það sé neitt sameiginlegt með
Pétri í tunglinu eftir Schönberg, Ungfrúnum íAvignon eftir Picasso og kvæð-
um eftir Guillaume Apollinaire—höfundarnir þrír eru tímamótamenn í
sögu módernismans—annað en það að allt er frá sama tíma og alls staðar er
uppreisn gegn hefð. Hún telst elcki til tíðinda. Menn geta auðvitað velt því
fyrir sér ef þeir kæra sig um hvað sé líkt með Vefaranum mikla og málverkum
Jóhannesar Kjarval frá sama skeiði. Stundum geta slíkar vangaveltur borið
einhvern ávöxt. Tíminn og vatnið ber til dæmis augljós merki afstraktlistar
íslenzkra listmálara á þeim árum þegar kvæðið var ort:
Á hornréttum fleti
milli hringsins og keilunnar
vex hið hvíta blóm dauðans
enda var Steinn Steinarr nákominn sumum þessara málara. Samt setti hann
blóm inn í málverkið. Eins og Ástráður Eysteinsson veit afar vel, en Kristján
TMM 1998:3
www.mm.is
117