Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Síða 47

BERTOLT BRECHT 1898-1998
fjórða áratugnum, þar á meðal til réttarhaldanna, þarf að leita í dagbækur
hans, eða í bók hans Me-ti. Buch der Wendungen, eða í frásögn Walters
Benjamin af samtölum þeirra á Fjóni. Af þessum heimildum er Ijóst að
Brecht á mjög erfitt með að átta sig á því hvað er að gerast í Rússlandi á seinni
hluta fjórða áratugarins. Hann er tortrygginn að eðlisfari og frnnst engan-
veginn sannfærandi þær upplýsingar sem út berast um sekt hinna gömlu
byltingarjálka. Hann áfellist Stalín fyrir að heimta að menn trúi án sannana
því sem á borð er borið. Auk þess eru vinir hans í Sovétríkjunum að hverfa
einn af öðrum og sakargiftirnar fáránlegar, Tretjakov á að vera japanskur
njósnari og Carola Neher sömuleiðis flækt inní andsovéskt athæfi. Brecht
gerir sér ljóst að á ferðinni er valdabarátta en gengur hinsvegar ekki svo langt
að álykta, einsog margir gera þó, að réttarhöldin miklu séu einskær
sýndarréttarhöld og stjórn Stalíns glæpastjórn. Hann hefur ekki í frammi
gagnrýni opinberlega enda er fasisminn í miklum uppgangi og Brecht setur
traust sitt á að Sovétríkin geti einna helst veitt honum viðnám. Eftilvill má
segja að stærsta yfirsjón Brechts sé að hafa ekki áttað sig á Stalín. Að hann
skyldi ekki gera það er til marks um hve þokan á vegunum var dimm. Þrátt
fyrir ýmsa gagnrýni sem hann trúir dagbókunum fyrir virðist hann hallast að
því að Stalín sé þráttfyrir allt að vinna gagnlegt verk.
Hvað hann var frábitinn því að yrkja dýrðarlof um Stalín, einsog nánast
skylda var á þessum árum, kemur hinsvegar vel fram í kvæðinu „Bóndi
ávarpar uxann sinn“ (1938) sem er stæling á egypsku ljóði frá því um 1400
f.Kr. en við vitum nú, vegna frásagnar Waiters Benjamin, að er um Stalín.49
Kvæðið byrjar svo:
Ó mikli uxi, guðdómlegi plógdragi
vertu svo vænn að plægja beint! Vinsamlegast
láttu ekki plógförin riðlast! Þú
gengur á undan, leiðtogi, hott!
[...]
Þá yrkir hann undir lok ævinnar, eftir leyniræðu Khrústsjovs 1956, nokkur
kvæðabrot um Stalín, þar sem hann er meðal annars nefndur ,hinn frækni
morðingi fólksins', í stíl við þá venju sem tíðkaðist í Austur-Þýskalandi að
veita mönnum viðurkenningu fyrir vel unnin störf og nafnbót sem útleggja
mætti ,frábær læknir fólksins1 eða þvíumlíkt. Þegar hér var komið sögu var
hann hinsvegar farinn að heilsu, og þessi kvæðabrot voru ekki birt fýrr en 26
árum eftir lát hans.50
TMM 1998:4
www.mm.is
45