Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Blaðsíða 133

RITDÓMAR
leyfi var það? Föðurlegt leyfi, eða voru
einhverjir aðrir meinbugir á hjónaband-
inu sem biskup gat gengið fram hjá? Það
er ekki ljóst. En þremur blaðsíðum síðar
fær Oddur skyndilega þá hugmynd að
fara til vinar síns, síra Bjarna á Mælifelli,
og fá hann til að gefaþau Solveigu saman
í kirkjunni á Miklabæ. Þetta er reyndar
undirbyggt á þann hátt að skömmu áður
hafði Oddur verið fenginn út í skip til að
gefa saman hjónaleysi sem höfðu búið
saman um stund og voru í þann veginn
að eignast barn: þetta voru reyndar for-
eldrar Thorvaldsens og vildu koma í veg
fyrir það in extremis að snillingurinn
yrði óskilgetinn. Svo er að sjá að við þetta
hafi Oddur kveikt á kolunni. En þrátt
fyrir allt og allt: ef málið var svona ein-
falt, af hverju hafði honum ekki dottið
þetta í hug fyrr? Þetta mætti e.t.v. skýra
að einhverju leyti með því að Oddur var
ekki með öllu heill á geðsmunum, eins
og öruggar heimildir virðast fyrir, en
eftir að hafa lýst þessu í upphafi sögunn-
ar nefnir höfundur það ekki öðruvísi en í
framhjáhlaupum, þangað til Oddur er
riðinn af stað að hitta vininn Bjarna, og
fjallar ekki um það hvaða áhrif þessi veila
kunni að hafa haft á sambúð hans og
Solveigar. Finnst manni að það hefði þó
hlotið að skipta máli.
En þegar Oddur er á leiðinni til Bjarna
mætir hann Hálfdáni mági sínum á ferð
ásamt síra Jóni í Goðdölum og Guðrúnu
dóttur hans: er Hálfdán sem sé búinn að
ganga frá trúlofun og festum milli Guð-
rúnar og Odds og ætlar nú að fylgja Guð-
rúnu til síns nýja heimkynnis, Mikla-
bæjar. Oddur fær enn óráðskast, flýr af
hólmi og vill ekki taka við konunni, en
hún kemur eigi að síður aftur í fylgd með
móður Odds og er nú sett í sinn sess sem
maddama á Miklabæ. Fær Oddur ekki
að gert. Öll þessi frásögn hlýtur að koma
lesendum í hæsta máta á óvart, því það er
erfitt að skilja hvernig hægt er að þvinga
nokkurn mann til að taka við konu sem
eiginkonu sinni, ekki aðeins að honum
forspurðum heldur án þess að nokkur
vígsluathöfn hafi farið fram: eftir hvers
konar lögum eða venjum væri hægt að
líta á Odd og Guðrúnu sem hjón? Nú er
það vitanlega aðal heimildaskáldsagna
og sögulegra skáldsagna líka að segja ffá
atburðum í þjóðfélagi sem er að verulega
leyti ólíkt því sem lesendur þekkja og
hlítir öðrum lögum, en sú skylda hvílir á
herðum þeirra sem semja bókmenntir af
þessu tagi að þeir geri mönnum fýllilega
ljóst hvers konar lögmál eru að baki
þeirra atburða sem koma þeim undar-
lega fýrir sjónir og hvernig þau lögmál
virka. Að öðrum kosti er hætt við að
lesendur fái þá tilfinningu að atburðirn-
ir svífi í lausu lofti, þeir séu ekki í rök-
réttu samhengi: gangi sem sagt ekki upp.
Þarna vantar ítarlegri greinargerð frá
höfundi, eða kannske fyrst og fremst
breiðari frásögn þar sem þessi atriði
hefðu komið fram.
Svo er annað, sem víkur að ástum
manna af ólíkum stéttum í þjóðfélagi
þar sem miklir stéttafordómar eru ráð-
andi. Ef höfundar ætla að skrifa um slík
mál nú á dögum, er jafnan mikil hætta á
því að þeir eigni mönnum fyrri tíma
tilfinningar sem eru utan við þann sjón-
deildarhring sem þeir höfðu: þeir láti þá
sem sé hugsa og finna til svipað og nú-
tímamenn myndu gera við þær að-
stæður sem verið er að lýsa. En hér gildir
sú gullvæga regla sagnfræðinga, að
menn eru jafnan hluti af því þjóðfélagi
sem þeir heyra til og mótaðir af hug-
arfari þess: menn geta sem sé ekki hugs-
að mikið annað en hugsanir síns eigin
tíma. I þjóðfélagi, þar sem hjónaband er
ekki einkamál viðkomandi einstaklinga
heldur e.k. „fyrirtæki" sem snertir ætt-
ina a.m.k. jafnmikið og þá sjálfa, og þar
sem þjóðfélagsstaða er nánast talið úr-
slitaatriði þegar verið er að stofna til
hjónabands, er erfitt að ímynda sér að
viðhorf af þessu tagi hafi ekki mótað að
verulegu leyti tilfinningar elskenda sem
svo vildi til að stóðu sitt hvorum megin
við einhverja hyldýpisgjá milli ætta eða
stétta og sett þeim fastar skorður. Það er
TMM 1998:4
131