Tímarit Máls og menningar - 01.12.1998, Page 31

BERTOLT BRECHT 1898-1998
skoðanir, lýsir reynslu sem er ekki endilega höfundarins; þá bera mörg þeirra
með sér að þau eru ætluð til flutnings.11 Og leikstjórinn er aldrei langt und-
an, sem bæði kemur fram í því hvernig Brecht vann að samningu leikrita og
hinu hversu tamt honum var að líta á skáldverk annarra sem hráefni, yrkja
þau upp og leggja útaf þeim. Oft var honum legið á hálsi fyrir þetta, að mín-
um dómi mjög að ósekju, og kem ég nánar að því síðar. En viðhorfið til eigin
verka var einnig viðhorf leikstjórans - hann „var sumsé leikritahöfundur
með alveg óbetranlegum leikstjórahugsunarhætti“, einsog Halldór Kiljan
Laxness komst að orði um hann í minningargrein,12 gat aldrei litið svo á að
verkin væru fullgerð, var sífellt að breyta þeim, laga þau að þörfum nýrrar
uppsetningar, nýrrar útgáfu. Jafn eftirsóttur og hann var af útgefendum, jafn
erfiður var hann þeim að þessu leyti einsog Sigfried Unseld hjá Suhrkamp-
forlaginu hefur lýst skemmtilega.13 Þessi árátta Brechts gekk svo langt að
þegar hafist var handa um nýja heildarútgáfu á verkum hans fyrir rúmum
áratug þótti ástæða til að leggja til grundvallar fyrstu útgáfu verkanna, þá
sem fyrst hafði orðið kunn meðal almennings, en ekki þá síðustu einsog
venja er í heildarútgáfum. Breytinga er síðan getið, og séu þær miklar er leik-
ritið prentað í fleiri en einni gerð, Galíleó tilaðmynda í þremur.14
Nokkuð augljóst virðist að framlag Brechts hafi einkum verið verðmætt á
þessum þremur sviðum og að prósaverkin - skáldsögur og smásögur - séu
fyrst og fr emst hjáverk, þó margt sé þar reyndar merkilegt og vel gert, að mín-
um dómi einkum Keunersögurnar, Almanakssögurnar sem hann kallaði svo,
Flóttamannasamtöl og Túskildingsrómaninn. En hvað einkennir Brecht þá
einkum sem ljóðskáld, sem leikskáld og sem leikstjóra?
Með því fyrsta sem eftirtekt vekur við ljóðskáldið Brecht er afar mikil fjöl-
breytni bæði í aðferðum, yrkisefnum og tóntegund. Hann byrjaði sem ball-
öðuskáld og vísnasöngvari og hafði allatíð mikið dálæti á því formi einsog
best sést á því hvað söngvar eru ríkur þáttur í leikritum hans. Þegar líður á
þriðja áratuginn og fr aman af útlegðinni verða algengust fremur löng kvæði,
,rímlaus og með óreglulegri hrynjandi' einsog hann kallaði þau. Þá fer að
bera á ljóðum í mjög knöppu formi, epígrammatískum smáljóðum, sem
verða hvað mest einkennandi fyrir ljóðagerð hans uppfrá því. Viðfangsefni
hans eru bæði hin klassísku þemu ljóða: vinátta, ást, náttúra og þvíumlíkt, en
einnig, og ekki síður, yrkir hann um pólitík í víðasta skilningi, um manninn í
samfélaginu, um það ,slit‘ sem óblíð þjóðfélagsöfl valda á fólki. Og þegar
hann yrkir um hin sígildari ljóðaefni ljær hann þeim gjarna pólitíska eða
samfélagslega vídd. Segja má að með þessu færi hann út mörk þýskrar ljóð-
listar því margt af því sem hann tekur fyrir hafði lítt verið viðfangsefni ljóða-
gerðar áður. Jan Knopf talar um Lyrik zu Auschwitz- ljóð um Auschwitz - í
því sambandi og vísar þar til frægra orða Adornos um að eftir Auschwitz sé
TMM 1998:4
www.mm.is
29