Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 15

15
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
niður en sveifluvíddin er ekki fasti
frekar en hjá rjúpunni.
Stofnferlar rjúpu og fálka eru
mismunandi að lögun; hjá rjúpu
eru toppar hvassir og fækkun strax
í kjölfar hámarks en hjá fálka eru
toppar flatir og vara í nokkur ár.
Eins eru stofnbreytingar fálka hlut-
fallslega minni; munur á mesta
og minnsta þéttleika óðalsfugla er
1,6-faldur hjá fálka en 5-faldur hjá
rjúpu. Krossfylgnigreining á stofn-
stærð rjúpu og fálka (óðul í ábúð)
sýnir að rjúpnafjöldi ár t0 er í nei-
kvæðu sambandi við fálkafjölda 2−4
árum fyrr og jákvæðu sambandi við
fálkafjölda 3−4 árum síðar (9. mynd).
Með öðrum orðum, ef mikið er af
rjúpu hefur fálkastofninn verið lítill
3−4 árum fyrr en rjúpnamergð fylgir
stór fálkastofn eftir 3−4 ár. Það eru
þessi tengsl milli fálkans og rjúp-
unnar, þ.e. að stofnbreytingar séu í
takt en með tímahniki, sem eru svo
mikilvæg í allri umræðu um hlut-
verk fálkans í stofnsveiflu rjúpunnar
og líka lengdin á hnikinu. Vistfræð-
ingar hafa ýmist kallað þetta stofns-
vörun eða fjöldasvörun (e. numerical
response).
Frjósemi fálkans, hvort heldur
mælt er í fjölskyldustærð (r = 0,20, P
= 0,327) eða hlutfalli óðalspara sem
koma ungum á legg (r = 0,22, P =
0,281), sýndi ekki fylgni við rjúpna-
fjölda. Þetta kemur verulega á óvart
miðað við vægi rjúpunnar í fæðu
fálkans. Fálkar koma upp ungum í
öllum árum óháð stofnstærð rjúpu
(8. mynd). Þeir verpa snemma og
tíðarfar á og fyrir varptíma virð-
ist skipta meginmáli um árangur
varpsins (óbirt gögn). Hins vegar
komast að jafnaði samanlagt fleiri
fálkaungar á legg þegar stofninn er
stór miðað við þau ár þegar hann er
lítill. Sú mynd sem stofnstærð óðals-
fálka gefur helst þannig í grófum
dráttum þegar við leggjum þá tölu
saman við tölu fleygra unga, enda
þótt ferillinn fyrir heildarfjölda fálka
sé mun óreglulegri þar sem inn á
milli eru góð rjúpnaár þar sem lítið
kemst upp af fálkaungum (t.d. 1983)
og svo léleg rjúpnaár þar sem mikið
kemst upp af fálkaungum (t.d. 2003).
Krossfylgnigreining á heildarstofn-
stærð fálka (óðul í ábúð × 2 + fleygir
ungar) og þéttleika rjúpna gefur í
megindráttum sömu mynd og fyrir
óðalsfálka og rjúpur.
Heildarsvörun fálka
Heildarsvörun fálka við stofnbreyt-
ingum rjúpunnar er margfeldi af
atferlissvörun og stofnsvörun. Hægt
er að skoða þetta annars vegar sem
samtölu drepinna rjúpna og hins
vegar drepnar rjúpur sem hlutfall af
stofnstærð hennar.
Fullorðnar rjúpur drepnar af fálk-
um yfir varptímann voru að jafn-
aði um 4600, flestar 7200 og fæstar
um 2600, um 2,7-faldur munur á
lægsta og hæsta gildi. Það er mark-
tækt línulegt samband á milli þess-
arar stærðar og þéttleika rjúpna sem
skýribreytu (10. mynd a). Miðað
við línulega líkanið er um 1,9-fald-
ur munur á hæsta og lægsta gildi
yfir drepnar rjúpur eftir árum. Fyrir
fyrstu rjúpnasveifluna (1981−1994)
er ferillinn hliðraður fyrir drepnar
rjúpur samanborið við þéttleika
rjúpna, en það á ekki við um þær
tvær sveiflur sem síðan fylgja.
Fálkar drápu verulega stóran
hluta rjúpnastofnsins á hverjum
varptíma. Að meðaltali var þetta
hlutfall 19%, lægst 8% og hæst
38% (10. mynd b). Munur á hæsta
og lægsta gildi var 4,8-faldur. Af-
föll vógu misþungt eftir þéttleika,
þyngst þegar stofninn var lítill eða
í lágmarki en léttast í hámarks-
árum.
Umræða
Rannsóknir á borð við þær sem
hér eru kynntar byggjast á athug-
unum án inngripa í atburðarásina
og túlkun og greiningu á mögu-
legum tengslum þeirra gagnaraða
sem aflað er. Slíkar rannsóknir geta
ekki á óyggjandi máta skýrt orsaka-
samhengi atburðarásarinnar. Til
slíks þarf samanburðartilraunir þar
sem vísindamaðurinn stjórnar vægi
áhrifabreytunnar og skráir viðbrögð
kerfisins. Það kerfi sem hér er til
umfjöllunar, fálkinn og rjúpan, er
þess eðlis að erfitt er að koma við til-
raunum. Rjúpan er mjög hreyfanleg
og ferðast langt á haustin og hluti
fuglanna á fálkarannsóknasvæðinu
hefur vetursetu í öðrum landshlut-
um4 (óbirt gögn). Einnig er fálka-
stofninn í landinu lítill, fálkinn er
á Válista21 og nýtur mjög strangrar
friðunar. Það væri ekki siðferðilega
réttlætanlegt að gera tilraunir þar
sem reynt væri að hafa áhrif á
stofnstærð fálkans, t.d. með því að
útrýma fálkum á ákveðnum svæð-
um, fækka þeim verulega á öðrum
svæðum og bera saman stofnbreyt-
ingar rjúpu á þessum svæðum við
samanburðarsvæði þar sem fálkar
væru látnir í friði. Þannig að í tilviki
fálkans og rjúpunnar eru rannsókn-
ir á fylgni ólíkra breyta eini valkost-
urinn. Hvernig passar annars sú
mynd sem við fáum í þessum rann-
sóknum af samskiptum fálka og
rjúpu við þá mynd sem fræðimenn
hafa dregið upp fyrir hið sérhæfða
rándýr sem aflvaka stofnsveiflna?
Í fáum orðum sagt sýna gögnin að
fálkinn passar ágætlega í þetta hlut-
verk. Hann er sérhæfður ránfugl,
9. mynd. Krossfylgni á gagnaröðum um
þéttleika rjúpna og fjölda fálkaóðala í ábúð
á Norðausturlandi 1981−2007. Gagnaröð-
inni fyrir rjúpu er hnikað. − Cross-corre-
lation of occupied Gyrfalcon territories
lagged by Rock Ptarmigan density, north-
east Iceland 1981−2007.
-1,0 -0,5 0,0 0,5 1,0
Fyglni − Correlation
15
12
9
6
3
0
-3
-6
-9
-12
-15
H
ni
k
−
La
g
Fylgni − orr l ti
79 1-4#loka.indd 15 4/14/10 8:48:21 PM