Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 16

Náttúrufræðingurinn
16
fylgir rjúpunni á öllum skeiðum
í lífsferli hennar, stofnstærð hans
breytist í takt við rjúpnastofninn en
hnikað og áhrif afráns fálkans eru
mest þegar minnst er um rjúpur.
Nánar um þessi atriði.
Rannsóknirnar sýna að fálkinn
er afkastamikil rjúpnaæta og rjúpan
er aðalfæða hans í öllum árum. Rétt
er að taka fram að þessar rannsókn-
ir spanna rétt þriðjung hvers árs,
nefnilega varptíma fálkans. Rann-
sóknir á fæðu fálka utan varptíma
á sama svæði sýna að rjúpan er líka
aðalfæða hans þá.22 Við getum því
sagt að mjög líklega eigi sú mynd
sem þessar rannsóknir hafa dregið
upp af ástandinu vor og sumar einn-
ig við um aðra árstíma. Mikilvægi
rjúpunnar sem fæðu fyrir fálka á
rannsóknasvæðinu er því ótvírætt
og í góðu samræmi við það sem
þekkt er annars staðar.23 Atferlis-
svörunin sýnir að það verða litlar
breytingar á rjúpnaáti miðað við
stofnbreytingar rjúpu. Hlutfallslegt
vægi afráns hvers fálka er þannig
mest þegar rjúpnastofninn er lítill
og síðan dregur úr því. Rannsóknir
í Þingeyjarsýslum sýna að fullorðnir
fálkar dvelja á sínum óðulum árið
um kring.24 Ungfuglar dreifast í lok
sumars um allt land og líka til svæða
þar sem fálkavarp er nær ekkert eða
mjög strjált líkt og á Suðurlandi,
Suðvesturlandi og Vesturlandi.24
Þessi dreifing geldfálkanna ræður
því að rjúpan, hvar á landinu sem
hún býr, er aldrei laus við fálkann,
hann er alltaf nálægur. Það er helst
yfir vor og sumar og í þeim lands-
hlutum þar sem fálkavarp er nær
ekkert að afráns fálkans gætir lítið,
en það á t.d. við um Suðvesturland
(óbirt gögn). Þannig getum við sagt
fullum fetum að fálkinn sé, með til-
liti til rjúpunnar, sérhæfður ránfugl
og að hann fylgi rjúpunni á öllum
tímum árs. Þetta eru einmitt þeir
þættir sem Andersson og Erlinge25
lögðu til grundvallar við að skil-
greina þá eiginleika sem ættu að
prýða sérhæft rándýr í hlutverki
sveifluvaka.
Eins og bent hefur verið á áður,26,27
þá vekur það athygli að aðalfæða
fálkans yfir varptímann eru fullorðn-
ar rjúpur og er það fæðuval hans
óháð stofnstærð rjúpunnar. Þetta er
ólíkt flestum öðrum ránfuglum, sem
mæta vaxandi orkuþörf á varptíma
með því að veiða ungviði þeirra teg-
unda sem þeir lifa á.28 Í þessu sam-
hengi nægir að nefna tvo ránfugla
samlenda fálkanum á Norðaust-
urlandi, smyril (Falco columbarius)
og hrafn. Smyrillinn elur sína unga
upp á mófuglsungum en hrafninn á
eggjum og fuglsungum.29
Stofnsvörun fálka er líka í sam-
ræmi við það sem búast mætti við af
sérhæfðu rándýri í hlutverki sveiflu-
vaka. Þannig breytist stofnstærð
fálka í takt við stofnstærð rjúpu,
en hnikað í tíma þannig að óðals-
fálkar eru fjölliðaðastir 3−4 árum
eftir hámark í stærð rjúpnastofnsins.
Stærðfræðileg greining á hnikþætti
stofnsveiflna segir að sveiflan sé
fjórfalt hnikið.30 Samkvæmt þessu
ætti rjúpnasveifla drifin af fálka að
0 2 4 6 8 10
Karrar á ferkm. − Cocks per km sq.
0
5
10
15
20
25
30
35
40
A
ffö
ll
(%
) −
M
or
ta
lit
y
(%
)
0 2 4 6 8 10
Karrar á ferkm. − Cocks per km sq.
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
Fá
lk
dr
ep
na
r r
jú
pu
r −
P
ta
rm
ig
an
k
ille
d
by
fa
lc
on
s
a)
b)
10. mynd. Heildarsvörun fálka við stofnbreytingum rjúpu á Norðausturland 1981−2007,
annars vegar sýnt sem fullorðnar rjúpur drepnar af fálkum yfir varptímann (a) og hins
vegar sem hlutfall af rjúpnastofni sem ferst vegna afráns fálka yfir varptímann (b). − Total
response of Gyrfalcon to changes in Rock Ptarmigan numbers in north-east Iceland
1981−2007. Shown as total number of adult Rock Ptarmigan killed by the Gyrfalcon
population over the course of the breeding season in relation to Ptarmigan density (a) and
as % of Ptarmigan population killed by falcons in relation to Ptarmigan density.
Karrar á ferk . − Cocks per k sq.
Karrar á ferk . − Cocks per km sq.
79 1-4#loka.indd 16 4/14/10 8:48:23 PM