Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 19

19
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 19–28, 2010
Agnar Ingólfsson
Inngangur
Sjávarfjaran er afar sérstakt búsvæði
sem myndar rönd, yfirleitt mjóa,
milli þurrlendis og sjávar. Vegna
sjávarfalla er þessi rönd undir vatni
(sjó) að meira eða minna leyti um
flóð, en á fjöru má ganga hana
þurrum fótum, en hvort tveggja er
nokkuð háð því hvernig stendur
á straumi. Þetta gerist að jafnaði
tvisvar á sólarhring. Framundan
fjörunni eru svo búsvæði sem að
ýmsu leyti líkist fjörunni, þótt ekki
komi þau upp úr sjó nema að
hluta á allra mestu fjöru þegar stór-
streymt er. Margar tegundir taka sér
bólfestu á báðum svæðum.
Eins og gefur að skilja er lífríki
þessa búsvæðis mjög sérstakt og
breytist að nokkru eftir sjávarföll-
um. Um flóð eru hreyfanlegar sjáv-
arlífverur oft áberandi.1 Um fjöru
eru þær að mestu horfnar eða hafa
leitað skjóls undir þangi eða stein-
um, en hreyfanlegar landlífverur
eru komnar í staðinn og fuglar þar
mest áberandi,2 þótt ekki séu fuglar
einráðir í þessum hópi. Kyrrsætnar
tegundir, t.d. þörungar, geta sig auð-
vitað hvergi hreyft og verða að þola
aðstæður hvort sem er á flóði eða
fjöru. Þessar tegundir eru að mestu
bundnar fjörunni og er auðsætt að
þær eru annaðhvort af landræn-
um eða hafrænum uppruna. Stöku
kyrrsætnar tegundir, landrænar og
hafrænar, þrífast þó í fjörunni og/
eða neðan hennar og má nefna sem
dæmi krækling (Mytilus edulis) og
marhálm (Zostera marina). Hin ýmsu
hæðarbil fjörunnar eru að sjálfsögðu
mislengi í kafi eða ofan sjávar. Þetta
veldur því að tegundirnar raða sér
á fjöru eftir ákveðnu mynstri: þær
sjávartegundir sem best þola þurrk
finnast t.d. einkum efst í fjörunni
o.s.frv. Samkeppni er hér einnig
mjög ráðandi auk fleiri þátta. Þessa
röðun tegunda á hæðarsvið fjör-
unnar nefna menn oft beltaskipt-
ingu. Þetta orð er þó ekki gallalaust,
enda mynda ákveðnar tegundir
sjaldnast skýrt afmörkuð „belti“.
En hvert hæðarbil fjörunnar hefur
sína sérstöku tegundasamsetningu,
sem er að meira eða minna leyti
frábrugðin tegundasamsetningu á
öðrum hæðarbilum.
Fjaran er á mörkum láðs og lagar,
en ef uppruni tegundanna og stað-
setning í fjöru, einkum þeirra kyrr-
sætnu, er könnuð (hreyfanleg dýr
færa sig oft um set innan fjörunnar
eða koma og fara eftir sjávarföll-
um3) kemur í ljós að hin eiginlegu
mörk láðs og lagar liggja mjög hátt
í fjörunni, þannig að vistfræðilega er
fjaran að mestu leyti hluti sjávarins
frekar en landsins.4
Náttúruverndargildi
Fræðilegt gildi fjörunnar
Áhrif eðlisþátta á samfélagsgerðir
og einstakar tegundir er eitt af því
sem auðveldast er að kanna í fjöru.
Mörg vitneskjan um almenna vist-
fræði á rætur sínar að rekja til fjöru-
rannsókna,5 og hygg ég að fá önnur
vistkerfi hafi lagt jafnmikið af mörk-
um þar. Fræðilegt gildi fjörunnar er
margvíslegt, ekki síst vegna þess
hversu afmarkaður („samþjappað-
ur“) fallandi umhverfisþátta í fjör-
unni er. Þarna má með einföldum
hætti, bæði með beinum athug-
unum og tilraunum, kanna marg-
vísleg samskipti milli tegunda, bæði
neikvæð (t.d. samkeppni) og jákvæð
(t.d. sambýli af ýmsum toga).
Náttúruverndargildi fjörunnar er af margvígslegum toga. Fræðilegt gildi
fjörunnar er mikið, og hafa rannsóknir á fjöru lagt stóran skerf til vist-
fræðinnar sem fræðigreinar. Fjaran er mikilvægt fæðusvæði margra fugla
og fiska, og útivistar- og fræðslugildi hennar er ómetanlegt. Hér verður
einkum rætt um íslenskar fjörur, bent á sérstöðu þeirra og hvað það er sem
gerir þær sérstaklega verðmætar. Rætt verður um það á hvern hátt umsvif
mannsins hafa sett mark sitt á fjörur hér. Margar fjörur hafa farið forgörðum
vegna þessara umsvifa, og gjalda ber varhug við framkvæmdum sem verið
hafa í umræðunni nýlega og skert gætu fjörur verulega.
Náttúruverndargildi
íslensku fjörunnar og
aðsteðjandi hættur
79 1-4#loka.indd 19 4/14/10 8:48:24 PM