Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 20

Náttúrufræðingurinn
20
Hér er rétt að geta þess að fjöl-
margar tegundir í íslenskum fjörum
eru enn óþekktar. Þetta eru að sjálf-
sögðu fyrst og fremst smávaxnar
lífverur. Sem dæmi má nefna að
í rækilegri úttekt sem gerð var á
botnlægum krabbaflóm (Copepoda:
Harpacticoida) á einni þörungateg-
und, fjörugrösum (Chondrus crispus),
í fjörupolli á Snoppu, Seltjarnarnesi,
fundust yfir 70 tegundir6 og hafði
yfir þriðjungur þerra ekki fundist
áður á landinu (María Björk Stein-
arsdóttir, munnl. uppl.). Allnokkrar
tegundir virtust raunar nýjar fyrir
vísindin, og hefur tveimur slíkum
tegundum þegar verið lýst úr polli
þessum.7 Ólíklegt er þó að um raun-
verulegar einlendar („endemískar“)
tegundir sé að ræða, en þær hafa
einfaldlega ekki ennþá fundist ann-
ars staðar. Það er víðar en á Íslandi
sem skortur er á ítarlegum upplýs-
ingum um fjörur.
Þegar íslenskar fjörur eiga í hlut
byggist sérstaða þeirra ekki síst á því
að landið er eyja og langt til næstu
fjara; t.d. eru um 400 km til Færeyja,
800–950 km til Skotlands og Noregs.
Núorðið eru flestir jarðfræðingar á
því að nær samfelldur jökulskjöldur
hafi legið yfir landinu og náð langt
á sjó út á síðasta jökulkuldaskeiði.8,9
Á því tímaskeiði hafa fjörulífverur
ekki getað þrifist hér og eru þær
því að líkindum allar komnar hing-
að á síðustu 13–15 þúsund árum
eða svo. Staðhæfingar um að íslaus
strandsvæði hafi verið til staðar á
Íslandi á síðasta jökulkuldaskeiði,
byggðar á DNA-raðgreiningu nokk-
urra tegunda, eru afar veikburða og
umdeildar10,11 og fá raunar vart stað-
ist.12 DNA-rannsóknir hafa engu að
síður leitt í ljós að nokkrar íslenskar
fjörutegundir eru að einhverju leyti
frábrugðnar stofnum þessara teg-
unda annars staðar.11,13,14,15,16 Líkleg-
asta skýringin á þessu er sú að hér
sé um landnemaáhrif (e. founder
effect) að ræða, þ.e. aðeins örfáir ein-
staklingar af þessum tegundum hafa
náð fótfestu hér í upphafi og þá ekki
endilega handahófsúrtak af móður-
tegundinni eða móðurstofninum.
Þessu til viðbótar má svo nefna
genaflökt (tilviljunarkenndar breyt-
ingar á tíðni gena) í þessum smáu
landnámsstofnum. Upprunasvæði
nær allra þeirra tegunda sem kann-
aðar hafa verið er Evrópa (Skotland,
Noregur), þótt einhverjar vísbend-
ingar (umdeilanlegar þó) séu um að
stöku tegundir séu skyldari amerísk-
um en evrópskum stofnum.11 Hér er
rétt að hafa í huga að vegalengdir
milli Íslands og svæða vestanhafs,
með sambærileg skilyrði fyrir fjöru-
lífverur, eru býsna miklar (>1.600
km). Fæstar ef nokkrar fjörutegund-
ir hefðu tök á því að ferðast á eigin
spýtur þótt ekki væri nema 400 km.
Þetta á jafnt við þörunga og hreyfan-
leg dýr sem tímgast með sviflirfum
(t.d. kræklinga, hrúðurkarla) eða án
(t.d. marflær og þanglýs). Á okkar
breiddargráðum eru sviflirfur fjöru-
dýra svo skammlífar að þær myndu
ekki lifa það af að láta berast með
straumum fleiri hundruð kílómetra.
Það er því áleitin spurning hvernig
fjörutegundir hafa borist hingað.
Helstu leiðir sem til greina koma
eru (1) með fuglum, annaðhvort
á fótum þeirra eða í fiðri, stöku
tegundir gætu jafnvel farið í gegn-
um meltingarveg fugla óskaddaðar
(þótt ekki sé mér kunnugt um að
það hafi verið staðfest fyrir nokkra
fjörudýrategund); (2) með reköldum,
t.d. rekaviði eða flotþangi; eða (3)
með mönnum. Af þessum leiðum
virðist dreifing með flotþangi einna
líklegust. Á flotþangi (þangi sem
slitnað hefur upp úr fjöru) finnst oft
urmull fjörudýra, og það fleiri tugi
kílómetra frá næstu fjörum.17 Upp-
lýsingar um dýralíf á flotþangi (sem
virðist þrífast vel á floti) úti á regin-
hafi (t.d. á milli Noregs og Íslands)
skortir þó enn. Hugsanlegt er einnig
að á síðari tímum hafi kyrrsætnar
tegundir borist hingað með fljótandi
plasti.18 Tegundir sem hafa borist
hingað með mönnum eru eflaust
allnokkrar. Líklegt er að nokkrar
áberandi tegundir sem birtast hér
við land nokkuð skyndilega séu
þannig tilkomnar. Má nefna sand-
skel (Mya arenaria)19,20 (1. mynd),
hjartaskel (Cerastoderma edule)21 (2.
mynd), fitjafló (Orchestia gammarel-
lus)22 (3. mynd) og sandrækju (Cran-
gon crangon)23 (4. mynd). Einnig
er líklegt að flokka megi sagþang
(Fucus serratus) hér,24 samanber að
neðan, og hugsanlega fleiri þörunga.
Sumar þessara tegunda hafa nú tals-
verða útbreiðslu, jafnvel um mestallt
2. mynd. Hjartaskel Cerastoderma edule,
sennilega nýlegur landnemi. Þvermál skálar
um 25 cm. – Common cockle Cerastoderma
edule, probably newly introduced. Ljósm./
Photo: Agnar Ingólfsson.
1. mynd. Sandskel Mya arenaria, senni-
lega nýlegur landnemi. – Sand gaper Mya
arenaria, probably newly introduced.
Ljósm./Photo: Agnar Ingólfsson.
3. mynd. Fitjafló Orchestia gammarellus,
sennilega nýlegur landnemi á Suðvestur-
landi en á sér lengri sögu við heitar upp-
sprettur á norðvestanverðu landinu. Dýrið
er um 15 mm á lengd, fálmarar ekki taldir
með. – The beachflea Orchestia gamma-
rellus, probably newly introduced to south-
western Iceland, but has a longer history
at warm springs in the intertidal in the
northwest. Ljósm./Photo: Gunnar Þór
Hallgrímsson.
79 1-4#loka.indd 20 4/14/10 8:48:30 PM