Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 30

Náttúrufræðingurinn
30
blaðaskrifa og málaferla. Þau vöktu
óskipta athygli þjóðarinnar, er segja
má að hafi gert uppreisn gegn þess-
um áformum, og lyktaði með setn-
ingu laga um verndun Laxár og
Mývatnssveitar 1974.
Greinarhöfundur hafði um 1967
verið kosinn í náttúruverndarnefnd
Akureyrar og Eyjafjarðarsýslu. Árið
1968 tók hann saman Memorandum
um náttúruvernd í Eyjafjarðarsýslu,
þar sem fjallað var um verndun ým-
issa flokka landslagsmyndana, áa og
vatna, sem og um verndun jarðvegs,
gróðurs og dýralífs og lofts og lagar.
Árið 1967 kom Hið íslenska nátt-
úrufræðifélag á fót náttúruvernd-
arnefnd, undir forsæti Jóns Baldurs
Sigurðssonar, sem beitti sér fyrir
því að fá hingað breska farandsýn-
ingu um náttúruvernd í eigu British
Council. Var hún til sýnis í Reykjavík
um tíma, en síðan í Landsbanka-
húsinu á Akureyri í byrjun mars
1969, á vegum Náttúrugripasafnsins
þar, sem greinarhöfundur stýrði. Á
sýningunni á Akureyri var listi þar
sem áhugamenn um stofnun nátt-
úruverndarsamtaka gátu skráð sig
og komu um 40 nöfn á hann. Jafn-
framt var hafist handa við að setja
upp veggspjaldasýningu um nátt-
úruvernd á Norðurlandi, með hlið-
sjón af bresku sýningunni. Þar voru
settar fram tillögur um eitt friðland
í öllum héruðum fjórðungsins og
útskýrðar með kortum og myndum.
Í Ádrepu, sem birtist í Ársriti Ræktun-
arfélags Norðurlands árið 1969,9
var fjallað um sama efni og kynnt
10 svæði sem sérstök ástæða væri til
að friðlýsa, þ.e. Jökulsárgljúfur, Mý-
vatnssveit að hluta, Flateyjarskagi,
Héðinsfjörður og Hvanndalir, Þor-
valdsdalur, Glerárdalur, Hraunsvatn
og umhverfi í Öxnadal, Skagafjarðar-
eyjar, Blöndugil og Hópssvæðið í
Húnaþingi.
Vorið 1969 var haldin ráðstefna
í Reykjavík um gróðureyðingu og
landgræðslu að frumkvæði Æsku-
lýðssambands Íslands o.fl. aðila. Þar
kom fram hugmynd um stofnun
samtaka, er hlutu nafnið Landvernd
– landgræðslu- og náttúruverndar-
samtök Íslands og voru formlega
stofnuð um haustið. Meginmark-
mið þeirra var að vinna að aukinni
landgræðslu og gróðurvernd og
fræðslu um þau málefni. Þau voru
byggð upp sem samtök félaga og
félagasambanda sem fyrir voru á
Íslandi og náðu þannig óbeint til
alls landsins og mikils fjölda manna.
Hvert félag eða samband skyldi til-
nefna ákveðinn fjölda fulltrúa, eftir
stærð þeirra, og senda á fundi og
ráðstefnur Landverndar. Þeir nafnar,
Hákon Bjarnason skógræktarsjóri
og Hákon Guðmundsson hæstarétt-
arlögmaður, voru frumkvöðlar að
stofnun þessara samtaka.
Forsagan
Á fyrri hluta 20. aldar höfðu flest grannríki komið sér upp sérstökum lögum um náttúruvernd, og samtök
almennings um það efni voru víða orðin til. Fáeinir íslenskir hugsjónamenn stungu niður penna um málið á
árunum 1920–1930, svo sem Guðmundur Davíðsson og Ólafur Friðriksson. Í Bandaríkjum Norður-Ameríku
höfðu stór svæði verið friðlýst sem national parks á 19. öld; með hliðsjón af þeim spruttu upp þjóðgarðar í
mörgum löndum og m.a. var þingsvæðið forna á Þingvöllum friðlýst sem þjóðgarður í tilefni alþingishátíðar
1930. Það mál átti sér langan aðdraganda og hafði Guðmundur barist fyrir því í ræðu og riti allt frá 1913. Sú
saga er ýtarlega rakin í ritgerð Páls Líndals, Stríð og friður, í afmælisriti Sigurðar Þórarinssonar 1982.6
Á þessum árum settu menn almennt jafnaðarmerki milli náttúruverndar og friðlýsingar (friðunar) lands eða
lífvera og tók lagasetning og framkvæmd laga yfirleitt mið af því. Ólafur samdi bæklinginn Verndun árið 1926
en notar þar orðið náttúrufriðun „þar til einhver finnur upp annað betra“. Árin 1928 og 1929 vakti Guðmundur
máls á því að koma á fót almennu náttúruverndarfélagi, með deildum um allt land og að stofnað yrði a.m.k.
eitt friðland í hverri sýslu, en hvorugt hlaut neinar undirtektir.6 Árið 1932 tók Hið íslenska náttúrufræðifélag
frumkvæði í þessum málum með skipun þriggja manna nefndar „til að vinna saman með öðrum félögum að
náttúrufriðun“. Sama ár var fyrsta frumvarp til laga um náttúrufriðun og friðun sögustaða lagt fram á Alþingi,
flutt af Magnúsi Jónssyni prófessor, og annað frumvarp um sama efni kom fram á þingi 1934. Þau dagaði bæði
uppi án teljandi umræðna.6
Á sextugsafmæli Hins íslenska náttúrufræðifélags, 31. október 1949, flutti Sigurður Þórarinsson jarðfræðingur
skeleggt erindi um náttúruvernd er síðan var flutt í útvarpi og birt í Náttúrufræðingnum 1950.7 Sigurður var
orðinn þjóðkunnur og hafði kynnst náttúruvernd í Svíþjóð, og sá hversu við vorum aftarlega á merinni í þeim
efnum. Í framhaldi af því var Sigurði falið að semja drög að nýju frumvarpi um náttúruvernd í samvinnu við
Ármann Snævarr lagaprófessor. Það var lagt fram á Alþingi 1954 en varð ekki að lögum fyrr en árið 1956.6 Með
þeim var sett á fót Náttúruverndarráð, skipað sjö mönnum, Sigurði þar á meðal. Það friðlýsti Eldey,
Grábrókargíga, Rauðhóla við Reykjavík og Hveravelli á Kili á árunum 1960–1961,og beitti sér fyrir stofnun
þjóðgarðs í Skaftafelli 1967. Einnig hafði ráðið afskipti af ýmsum framkvæmdum, m.a. af lagningu svonefnds
Kísilvegar í Mývatnssveit 1966, og þá komst greinarhöfundur fyrst í kynni við starfsemi þess. Stofnun
rannsóknastöðvar við Mývatn var einnig á döfinni hjá ráðinu á þessum árum.
79 1-4#loka.indd 30 4/14/10 8:48:52 PM