Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 50

Náttúrufræðingurinn
50
rituvarpið í Flatey ár frá ári og náði
hámarki 1989 en hefur dalað síðan
og var nánast horfið 2008.
Í skerinu Klofningi (nr. 25) í Svefn-
eyjalöndum hélst varpið mikið til
svipað frá 1975 og a.m.k. til 1997 en
ritum snöggfækkaði er komið var
fram á 21. öld, með lágmarki árið
2008 (6. mynd).
Ekki ólík framvinda hefur átt
sér stað í rituvarpinu í hólmanum
Hrólfskletti (nr. 29) við Flatey (7.
mynd). Þaðan eru til heldur sam-
felldari talningar en úr flestum öðr-
um rituvörpum á Breiðafirði. Há-
marksfjöldi var árið 1989 en síðan
hefur varpið dalað lítillega og var
minnst 2007.
Í næsta nágrenni við Flatey er
einnig eyjan Sýrey ásamt Sýreyjar-
flögu sem nú er löngu runnin saman
við Sýrey. Þar hófst rituvarp árið
1985 og síðan hefur stærð þess verið
skráð nær árlega. Í þessu varpi hefur
sést enn einn framvinduferillinn í
breiðfirskum ritubyggðum. Frá upp-
hafi byggðarinnar fjölgaði hreiðrum
jafnt og þétt til 1996 en síðan hefur
varpið staðið í stað með smásveifl-
um (8. mynd).
Eitt stærsta rituvarp á Breiðafirði
er í skerinu Klofningi við Flatey
en þar hefur verið talið nokkuð oft
síðan 1975 (9. mynd). Þróun varps-
ins er að formi til lík þeirri sem átti
sér stað á Flatey sjálfri, fyrst aukn-
ing til 1991 en síðan fækkun með
nokkrum sveiflum eftir árum, þó
ekki eins afgerandi og í Flatey.
Enda þótt stutt sé á milli flestra
ofangreindra rituvarpa er athyglis-
vert hve framvinduferill varpanna
hefur verið mismunandi yfir sama
tímabil. Engu að síður hefur ritu-
varpi hnignað í öllum vörpunum,
nema í Sýrey, sé litið til margra síð-
ustu ára eftir fyrri uppgang. Þremur
vörpum tók að hnigna um 1990, þar
af einu 1997 (Svefneyja-Klofningur),
öðru um svipað leyti (Lundaklett-
ur) og fjölgun stöðvaðist í því þriðja
(Sýrey/Sýreyjarflaga). Mun fleiri
dæmi eru til um einstök rituvörp,
en almennt má draga þá ályktun að
fækkunin sem kom fram í heildar-
talningunum hafi hafist löngu fyrir
2005–2007.
Miðað við skráðar upplýsingar
hefur fækkað mest í Elliðaey við
Stykkishólm og varpið byrjað að
dala löngu fyrir 1993. Árið 1968
voru áætluð þar um 5.700 hreiður20
en um 6.000 hreiður 1979 (Trausti
Tryggvason, munnl. uppl.).4 Ná-
kvæm talning 1993 leiddi í ljós tæp-
lega helmingi færri hreiður. Virðist
fjöldi hreiðra hafa verið ofáætlaður
1968 og 1979 og fækkunin því ekki
eins mikil og tölur segja til um.
Talan frá 1968 var aðeins ágiskun
byggð á siglingu meðfram Elliða-
eyjarbjargi, að sögn Árna Waag
Hjálmarssonar sem var með í för.
Áætlunin 1979 var mun nákvæmari
enda talið af brún þar sem hægt var.
Hins vegar sést ekki ofan í bjargið
á norður- og norðausturhlið svo
athugandi áætlaði fjölda hreiðra á
fermetra og margfaldaði með áætl-
uðu flatarmáli þess bjargveggjar
sem ekki sást.
Matið virðist hafa verið of
hátt því tölurnar úr þeim hlutum
varpsins í Elliðaey, Hesthöfða og
Ytri-Dyrhólma sem unnt er að telja
með góðu móti af landi voru mjög
svipaðar niðurstöðum 1993 og
benda til lítilla breytinga frá 1979.
Að auki taldi Ásgeir Árnason, sem
hafði áratugalanga reynslu af veið-
um í eynni, að rituvarp hefði lítið
breyst í Elliðaeyjarbjargi 2–3 áratugi
fyrir 1994. Eina merkjanlega breyt-
ingin hafi verið að rituhreiðrum
fækkaði á einu svæði norðvestan í
eynni vegna vatnsaga. Ásgeir tók
einnig eftir lítilsháttar aukningu í
Hesthöfða og landnámi rita í Innri-
Dyrhólma 1990 eða 1991. Trausti
Tryggvason, sem hefur áratuga
reynslu af fuglalífi Breiðafjarðar,
taldi 1994 að rituvarp í Elliðaeyj-
arbjargi hefði ekkert breyst nema ef
vera skyldi að hreiðrum hafi fjölg-
að lítillega. Rituvarpið í Elliðaey
virðist því hafa haldist mikið til
óbreytt frá því um 1970 og allt til
um 1990 en dregist mikið saman
upp úr því.
Vörpin í Lati og Stagley hafa einn-
ig tekið nokkrum breytingum. Árið
1975 voru álitin um 350 hreiður í
Lati,8 en 1982 var varpið komið nið-
ur í 107 hreiður og 36 hreiður 1991
(Kristinn H. Skarphéðinsson, munnl.
uppl.). Árið 1994 hafði fjölgað á ný í
192 hreiður. Fyrstu tölur úr Stagley
eru frá 1975, þegar þar voru um 50
hreiður 21. maí en um 100 fjórum
dögum síðar (Trausti Tryggvason,
munnl. uppl.). Sumarið 1982 var
varpið horfið en síðan myndaðist
það aftur. Árið 1993 voru þar 37
hreiður og óx varpið í 124 árið 2004
en dalaði síðan í 72 hreiður árið
2006.2
Ritubyggðir innst á Breiðafirði,
í Ásmóðarey við Skarðsströnd og
Klakkeyjum í mynni Hvammsfjarð-
ar, hafa átt í vök að verjast. Tiltæk
gögn sýna að rituvarp hefur verið
í þessum eyjum sum ár en önnur
ekki. Nokkur rituhreiður voru í
Dímonarklökkum (sem eru tveir
hlutar sömu eyju) sumarið 1973
eða 1974 (Jón Dalbú Ágústsson,
munnl. uppl.). Nokkurt varp var
þar um mánaðamót maí–júní 19758
en 13. júlí sama ár var byggðin
horfin (Trausti Tryggvason, munnl.
uppl.). Árið 1980 var ekkert varp í
Dímonarklökkum, ritur urpu þar
aftur sumarið 198721 en svo var
byggðin yfirgefin enn á ný árið
1993. Svipaða sögu er að segja úr
Ásmóðarey. Þar var ekkert rituvarp
árið 1952,22 eitthvað af hreiðrum
1980 en engin 1982.4,6 Árið 1985
voru svo hundruð hreiðra en varp
hvorki 1986 (Steinólfur Lárusson,
munnl. uppl.) né 1994 (ÆP óbirt).
Aldur og myndun ritubyggða
Nokkuð tilviljanakennt er hve
langt aftur í tímann heimildir ná
um stofnsetningu og tilvist ein-
stakra rituvarpa. Þó er vitað að
sumar ritubyggðir á Breiðafirði eru
aldagamlar en aðrar orðnar til á 20.
öld, sumar jafnvel ekki fyrr en á 21.
öld. Tiltækar upplýsingar um ald-
ur breiðfirskra varpa eru dregnar
saman í 2. töflu.
Af 65 breiðfirskum rituvörpum
voru aðeins 10 örugglega til fyrir
aldamót 1900 en að líkindum tvö til
viðbótar (Klofningur og Kirkjuklett-
ur í Flateyjarlöndum). Helst eru
til gamlar heimildir um rituvörp
á sunnanverðum firðinum en það
79 1-4#loka.indd 50 4/14/10 8:49:50 PM