Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 66

Náttúrufræðingurinn
66
fæðukeðjum.26 Nú standa yfir rann-
sóknir á borkjörnum úr Mývatni
sem miklar vonir eru bundnar við.
Í þeim má sjá merki um sveiflur í
mýi og kísilþörungum. Má þannig
fá miklu lengri tímaraðir en nú eru
fyrirliggjandi. Eins og áður er vikið
að þarf líka að hyggja að rannsókn-
um sem gerðar eru í öðrum löndum.
Þar hafa menn lagt út í viðamiklar
tilraunir á vötnum til að kanna áhrif
fiska og næringarefna á fæðuvefinn.
Hingað til hafa tilraunirnar ekki
gefið einhlít svör og verður spenn-
andi að fylgjast með hvaða stefnu
þær rannsóknir taka.27 En rann-
sóknir okkar á Mývatni gætu líka,
þegar fram í sækir, aukið skilning
á öðrum vötnum víða um heim og
jafnvel komið að gagni þegar fæðu-
vefir sjávar eru skoðaðir.
Bóndasonurinn sem heimsótti
rannsóknastöðina vorið 1981 er nú
orðinn fulltíða maður og fjölskyldu-
faðir og tekinn við búi foreldra
sinna. Bleikjan er ekki lengur sú
tekjulind sem hún var forðum, en
skilningur á fæðuvef vatnsins heldur
áfram að vera lykillinn að farsælli
nýtingu og vernd hins viðkvæma
lífríkis Mývatns.
Summary
The food web of Lake Mývatn
The food web is one of the key compo-
nents of an ecosystem. It describes the
pathways of matter from one trophic
level to another and is a useful tool
when analysing trophic interactions, i.e.
how populations of predators or herbiv-
ores interact with their resources.
Trophic interactions are at the core of
ecology and quite often long-term
studies are needed to understand them
because of their dynamic nature. Lake
Myvatn is the most fertile freshwater
site in Iceland with exceptionally rich
and diverse bird life and is famous for
its catch of Arctic charr. Research has
increasingly focused on its detritus-
based food web. The primary produc-
ers like diatoms and photosynthetic
bacteria go through a decomposing
stage before being consumed by sec-
ondary producers which include chi-
ronomid (midge) larvae and small
eða óbeinum áhrifum Tanytarsus
á lífsskilyrði í vatninu (11. mynd).
Ekki hefur heldur tekist að skýra
hvers vegna líkamsstærð mýteg-
unda, annarra en Tanytarsus og
Micropsectra, breytist ekki eftir því
sem sveiflunni vindur fram. Það
eru því enn engar beinar mæliniður-
stöður sem styðja þá tilgátu að mý-
tegundir úr öðrum ættkvíslum en
þessum tveimur hafi gagnvirk áhrif
á fæðuframboð sitt.
Enn eitt atriði ber að nefna að
lokum, en það er svonefndur vatna-
blómi í Mývatni. Á sumrin verður
vatnið oft gruggugt af frumbjarga
(ljóstillífandi) bakteríugróðri. Þessar
lífverur hafa hingað til verið nefnd-
ar bláþörungar eða blágrænþör-
ungar en kallast nú blábakteríur
(Cyanobacteria). Vatnablómi þessi
er greinilega í takt við sveiflur fæðu-
vefsins. Í átusnauðum árum er hann
mikill, en í mýárum er vatnið tær-
ara. Orsakasamhengið er óljóst en
nokkrar vinnutilgátur hafa verið til
rannsóknar. Verður ekki farið út í þá
sálma hér, en blábakteríurnar hafa
mikil áhrif á lífræna framleiðslu í
vatninu og er næsta ljóst að þar bíða
spennandi rannsóknaverkefni sem
munu stuðla að heildarskilningi á
hinu merkilega lífríki Mývatns.
Lokaorð
Þegar horft er til baka kemur upp
í hugann mynd af Mývatnsrann-
sóknastofunni á Líffræðistofnun
Háskólans að Grensásvegi 11. Þar
var jafnan hópur manna saman
kominn til að vinna úr sýnum og
velta fyrir sér sveifluganginum í
lífríki Mývatns. Leiðangrar norður
að Mývatni voru daglegt brauð, til
að telja fugla, safna botnsýnum,
prófa ný tæki til sýnatöku, sinna
vöktun af ýmsu tagi og fitja upp á
nýjum verkefnum. Óhætt mun að
segja að þessi tími hafi verið mjög
frjór og spennandi. Allir skynjuðu
að atburðarásin í Mývatni varð-
aði þætti í vistfræði sem enn voru
mönnum ráðgáta víða um heim og
ennfremur að verndun Mývatns
væri undir því komin að einhver
botn fengist í það sem þar væri að
gerast. Erfitt yrði að greina náttúr-
legar breytingar frá áhrifum manns-
ins meðan sveifluvakar lífríkisins
væru óþekktir. Arnþór Garðarsson
var þarna í lykilhlutverki. Hann var
óvenju hittinn á nothæfar og lang-
lífar tilgátur og hélt samstarfsmönn-
um sínum sífellt við efnið með frjó-
um umræðum og vakandi áhuga á
því sem þeir voru að fást við.
Hvernig eru rannsóknirnar á vegi
staddar og hvað er framundan? Við
höfum smám saman öðlast fyllri
skilning á fæðuvef Mývatns. Það
var snemma ljóst að einfaldasta
myndin, frá frumframleiðendum til
hryggleysingja og síðan hryggdýra,
dugði ekki til skilnings. Fyrst varð
að bæta við millistigum. Kísilþör-
ungarnir þurftu að fara í gegnum
stig rotnunar og eins þurfti að gera
greinarmun á litlum og stórum fisk-
um og huga sérstaklega að rándýr-
um í hópi hryggleysingja. En jafnvel
það dugði ekki til. Eftir að í ljós kom
að meginbrautir innan fæðuvefs-
ins breyttust með tímanum varð að
gera greinarmun á smávöxnum og
stórvöxnum hryggleysingjum. Og
loks þegar kom á daginn að Tanytar-
sus var blindgata í vefnum en nógu
öflugur til að breyta umhverfi sínu
og annarra hryggleysingja, reynd-
ist nauðsynlegt að taka hann sér-
staklega fyrir. Lokaskrefið var síðan
að skipta groti og kísilþörungum í
tvennt hvoru um sig, annars vegar
þann hluta sem Tanytarsus getur
haft áhrif á og svo hinn sem er utan
ofbeitaráhrifa Tanytarsus. Hér er
komið út fyrir það sem hægt er að
kalla hefðbundinn fæðuvef og farið
að glíma við gagnvirk áhrif innan
vefsins en jafnframt spennandi eigin-
leika vistkerfisins í heild.
Enn höfum við ekki alla þræði í
höndunum. Gagnvirk áhrif hornsíla
og vatnablóma eru enn ekki full-
könnuð. Þótt athuganir okkar hafi
ekki stutt þá tilgátu að hornsílin
séu drifkrafturinn í lífríkissveifl-
unum í Mývatni væri óvarlegt að
afskrifa áhrif þeirra með öllu. Síla-
stofninn er mjög stór og sveiflast í
öfugum takti við mýið, og vitað er
að í vötnum erlendis geta smáfiska-
stofnar haft mikil áhrif niður eftir
79 1-4#loka.indd 66 4/14/10 8:50:21 PM