Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 77

77
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
víkur karlfuglinn varla frá kvenfugl-
inum til að tryggja faðerni sitt20 og
ferðalög beggja frá óðalinu geta
verið tíð. Fyrir álegu virðist notkun
votlendis vera mjög mikil.
Næst er hreiðrinu fundinn hent-
ugur staður og er hreiðurstæðið
málamiðlun sem tekur einkum mið
af hulningu hreiðurs, útsýni fyrir
varpfugl og hversu langt þarf að
fara eftir fæðu fyrir ungana.21 En
ungar flestra vaðfugla þurfa sjálfir
að bera sig eftir fæðunni þótt for-
eldrarnir leiðbeini þeim á hent-
ug fæðusvæði.22 Á hreiðurskeiðinu
er nær alltaf annar varpfuglinn
bundinn við hreiðrið, en misjafnt
er hversu bundinn makinn er. Hjá
heiðlóum virðast karlfuglar verja
töluverðum tíma á verði innan óðals
meðan kvenfuglinn liggur á eggjum.
Kvenfuglinn er hins vegar líklegri
til að ferðast í burtu til fæðuleitar
meðan karlfuglinn liggur á eggj-
unum.23 Heiðlóur í Bretlandi, eins
og víða annars staðar, verpa gjarnan
í lyngmóum en á álegunni ferðast
þær oft nokkra kílómetra til þess að
leita sér ætis á landbúnaðarlandi.23
Skýringin gæti að nokkru leyti verið
sú að fæða af slíku landi er orkurík-
ari en sú sem býðst á aðliggjandi
heiðalöndum.24 Á varptíma ferðast
jaðrakanar hér á landi oft talsverðar
vegalengdir á leirur, að pollum og
á ræktað land í ætisleit (TGG, óbirt
gögn). Almennt virðast fullorðnir
vaðfuglar stunda lítið fæðunám inn-
an óðals á hreiðurskeiði. Þetta gæti
verið aðlögun að því að varðveita
fæðu fyrir unga innan óðalsins.23
Þegar eggin klekjast hefst unga-
skeið – tíminn frá klaki þar til ung-
arnir verða fleygir. Á þessu skeiði
eru fullorðnu fuglarnir yfirleitt báðir
bundnir yfir ungunum og því svæði
sem takmarkast af ferðahraða ung-
anna. Mesti mældi ferðahraði vað-
fuglaunga á Íslandi er tæplega 600
m á dag hjá litlum jaðrakanaung-
um en merktur systkinahópur (5
daga gamall er ferðalagið hófst)
ferðaðist um 4 km yfir vikutíma í
Flóanum sumarið 2002 (TGG, óbirt
gögn). Þetta er þó undantekning
og ferðahraði jaðrakanaunga er oft-
ast heldur minni. Væntanlega ríkja
svipuð mynstur hjá öðrum íslensk-
um vaðfuglum. Algengt er að kven-
fuglar vaðfugla yfirgefi karlfugla og
unga áður en ungarnir verða fleygir.
Kvenfuglar sendlings (Calidris mar-
itima) yfirgefa t.d. fjölskylduna rétt
eftir klak25 en kvenfuglar spóa hins
vegar oftast þegar um fjórðungur
ungatímans er eftir.26 Kvenfugl-
ar flestra vaðfuglategunda yfirgefa
fjölskylduna um þetta leyti.22 Kven-
fuglarnir geta því um frjálst höfuð
strokið nokkru fyrr en karlfuglarnir
og landnýting þeirra takmarkast
þá ekki lengur af hreyfanleika og
fæðuvali unganna. Eftir að ungarnir
verða fleygir skilja leiðir þeirra og
foreldranna og ungarnir þurfa að
læra á heiminn upp á eigin spýtur.
Af íslenskum vaðfuglum er tjaldur
reyndar undantekning en tjaldafor-
eldrar eiga það til að færa ungunum
fæðu mánuðum saman eftir að þeir
verða fleygir.27
Á tímabilinu sem líður milli unga-
skeiðs og brottfarar virðast ræktað
land og sjávarleirur vera mjög mikil-
væg búsvæði fyrir vaðfugla, en ekki
hefur verið gerð magnbundin könn-
un á búsvæðavali íslenskra vaðfugla
á þessum tíma.sjá þó 28 Eins og sjá má
af ofangreindu eru hreyfanleiki og
þarfir vaðfugla á hinum ýmsu skeið-
um varptíma mjög mismunandi (1.
mynd). Búsvæði þurfa að uppfylla
kröfur bæði fullorðinna og unga
og mismunandi valþrýstingur er
eftir stigi varptíma.10,29 Segja má að
breytilegar þarfir vaðfugla yfir varp-
tímann stjórni því hvernig þeir nýta
búsvæði í umhverfi sínu.30
Breytileiki í rúmi
Landshlutabundin mynstur
Með landshlutabundnum mynstr-
um er átt við breytileika sem greina
má í notkun vaðfugla á votlendi
á mælikvarða alls landsins. Eina
könnunin sem gerð hefur verið á
tengslum verpandi vaðfugla við
umhverfisþætti á landsmælikvarða
er rannsókn sem fór fram á 758
slembipunktum á láglendi Íslands
á árunum 2001–2003.7 Af þeim voru
115 blettir í votlendi. Könnunin fór
fram seinni hluta maí en þá hafa
flestir vaðfuglar hafið varp eða eru
við það að hefja varp. Á hverjum
punkti voru fuglar taldir, búsvæða-
gerð ákvörðuð og ýmis landslags-
einkenni sem meta mátti sjónrænt
skráð, til dæmis fjöldi tjarnapolla,
einkenni þýfis, gróðurþekja, þekja
stórvaxinna jurta eins og fjalldrapa
(Betula nana) og hrossanálar (Juncus
arcticus), fjöldi framræsluskurða og
vatnsstaða í skurðum. Þá var einn-
ig skráð fjarlægð í næsta ræktaða
land og fleira.7 Markmið með þess-
ari könnun var að fá gróft mat á
búsvæðaval íslenskra vaðfugla og
greina umhverfisþætti sem tengd-
ust viðveru þeirra og þéttleika. Tveir
algengustu flokkar votlendis voru
annars vegar hrísmýrar, þar sem
einkennisjurtir eru fjalldrapi (Betula
nana) og fífa (Eriophorum spp.), en
sunnanlands er blástör (Carex ros-
trata) einnig áberandi, og hins vegar
annað mýrlendi (samheiti yfir aðrar
gerðir mýrlendis,7 t.d. hallamýrar,
flæðiengjar og fitjar). Hér verður
þessi sambreyskja votlendisgerða
nefnd starmýrar. Ekki reyndist
marktækur munur á þéttleika vað-
fugla í hrísmýrum og starmýrum á
landsmælikvarða og voru þær því
hópaðar saman til að kanna hvort
munur væri á þéttleika vaðfugla í
votlendi milli landshluta. Að meðal-
tali reyndust vera um 1,3 vaðfugl-
ar á hektara í votlendi, en munur
reyndist vera á þéttleika milli lands-
hluta (1. tafla). Mestur var þéttleik-
inn á Suðurlandi (einkum láglendi
Árnes- og Rangárvallasýslna), um
2,5 vaðfuglar á hektara í votlendi,
á Norðurlandi (einkum flatneskjur
Skagafjarðar og Eyjafjarðar) voru
tæpir 2 vaðfuglar á hektara og Norð-
austurland (láglendi við Skjálfanda
og Öxarfjörð) var með tæplega 1,5
vaðfugla á hektara. Þéttleiki vað-
fugla var mun minni á Vesturlandi
og Austurlandi eða rétt um 0,5 vað-
fuglar á hektara (1. tafla). Hafa bera í
huga að þetta eru landshlutabundin
meðaltöl, breytileiki innan lands-
hluta er mikill og í öllum finnast
bæði auðugir blettir og snauðir. Skýr
landshlutabundinn munur á þétt-
leika vaðfugla hefur óneitanlega
talsverð áhrif á hvernig best væri
79 1-4#loka.indd 77 4/14/10 8:50:42 PM