Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 108

Náttúrufræðingurinn
108
Greinilegur munur er í hlutfalli
einlendra tegunda á milli suður-
hvels og norðurhvels eyjanna. Wran-
gel er eina eyjan á norðurhveli með
verulegt einlent element. Eyjur í
Norður-Atlantshafi virðast eiga það
sameiginlegt að hafa fáar einlendar
tegundir. Ísland, sem er tegunda-
auðugasta úthafseyjan í töflunni, er
jafnframt sú eina, ásamt Færeyj-
um, sem ekki hefur neina almennt
viðurkennda einlenda háplöntuteg-
und. Reyndar er hinn geldæxlandi
maríuvöttur (Alchemilla faröensis)
stundum talinn sameiginleg einlend
tegund fyrir Færeyjar og Ísland, en
hér er miðað við úttekt Brochmanns
og félaga1 sem telja maríuvött ekki
einlenda tegund á Íslandi. Hvort
maríuvötturinn er talinn einlend
tegund eða ekki breytir ekki þeirri
almennu mynd að miðað við flat-
armál, einangrun og stærð flórunnar
mætti búast við að á Íslandi væru
einlendar tegundir. Hér á landi voru
nýlega greindar tvær nýjar tegundir
ferskvatnsmarflóa sem hvergi hafa
fundist annars staðar og er önnur
talin ný ætt.44,45 Íslenska hagamúsin
er sérstök deilitegund og tvær mý-
flugutegundir eru taldar einlendar
(Procladius islandicus og Chironomus
islandicus). Líffræðingar líta almennt
svo á að hátt hlutfall einlendra teg-
unda endurspegli langa einangrun
lífríkis.46 Þetta vekur upp þá spurn-
ingu hvort hið gagnstæða gildi líka,
þ.e. að lágt hlutfall einlendra teg-
unda endurspegli stutta sögu líf-
ríkis.
Getur verið að munurinn á auðgi
og einlendum tegundum skýrist af
ólíkri sögu eyjanna? Er jöklunarsaga
suðurhvelseyjanna frábrugðin jökl-
unarsögu Íslands? Rannsóknir eru
ekki allar samhljóða en þó bendir
flestallt til þess að óverulegur jökull
hafi náð að myndast á mörgum
eyjanna og fyrir því geta verið
ýmsar ástæður, ekki bara að lofts-
lag hafi ekki verið nægilega kalt.
Sennilega lá engin þeirra alfarið
undir jökli á hámarki síðasta jökul-
skeiðs. Litlir jöklar eru taldir hafa
myndast hæst á Falklandseyjum á
síðasta jökulskeiði47,48 en veruleg
jöklun var líklega á Auckland og
Campbell-eyjum,35 sem eru syðst-
ar súbantarktísku eyjanna. Ekki er
óyggjandi hversu útbreiddir jöklar
voru á Macquarie-eyju á hámarki
síðasta jökulskeiðs en talið að þeir
hafi a.m.k. ekki þakið alla eyjuna og
að þar hafi viðhaldist gróður.28,38
Michaux og Leschen10 telja lífríki
súbantarktísku eyjanna að hluta
til mjög gamalt og skipta einlendu
tegundunum í tvennt. Annars veg-
ar eru forn-einlendar tegundir (sbr.
áður) sem eiga ættingja í Suður-
Ameríku, norðurhluta Kyrrahafs
og á Nýja-Sjálandi og skyldleiki
þeirra er rakinn allt til þess tíma
þegar öll þessi svæði voru hluti af
Vestur-Gondvanalandi fyrir um 100
milljón árum. Allar einlendu ætt-
kvíslirnar falla í þennan flokk. Hins
vegar eru ný-einlendar tegundir
sem eiga náskylda ættingja á Nýja-
Sjálandi og eru um 20 milljón ára
gamlar. Michaux og Leschen telja
núverandi lífríki eyjanna þannig
blöndu af gömlum leifum Gond-
vanalands-lífríkis og afkomendum
lífvera sem bárust frá Nýja-Sjálandi,
mun seinna á jarðsögulegum tíma-
kvarða en þó fyrir svo löngu að þeir
hafa þróast í sérstaka tegund.
Van der Putten og félagar28
gerðu svipaða heildarúttekt á blóm-
plöntum allra suðurhvelseyjanna.
Þau draga einkum fram eftirfarandi:
1) mikinn svæðisbundinn breyti-
leika, 2) þróun einlendra hópa, 3)
takmarkaða jöklun á hámarki síð-
asta jökulskeiðs og 4) frjókorna-
greiningu og mómyndun frá byrjun
nútíma og stundum allt aftur um 19
þúsund ár. Niðurstaða þeirra er að
flóra þessara eyja sé gömul og frá
því fyrir nútíma.
Líkt og á Íslandi er refur (Dusi-
cyon sp.) talinn hafa verið eina ein-
lenda landspendýrið á Falklands-
eyjum, en hann er nú útdauður.48
Ein fuglategund er talin einlend
(+11 undirtegundir) en ca 70% skor-
dýrategunda. Til viðbótar við 13
einlendar háplöntutegundir eru
25 einlendar tegundir mosa. Nú er
talið að Falklandseyjar hafi verið
áfastar Gondvanalandi við suður-
odda Afríku en klofnað frá og rek-
ið uns þær náðu núverandi stöðu
fyrir um 130 milljón árum. Þær
hafa líklega aldrei verið landfastar
Suður-Ameríku en lífríki þeirra er
langskyldast Patagóníu og Eldlandi.
McDowall48 dregur þá ályktun að
upphaflegt (Gondvanalands) líf-
ríki eyjanna sé nú alveg horfið en
núverandi flóra og fána hafi borist
þangað frá Suður-Ameríku.
Eina eyjan á norðurhveli með hátt
hlutfall einlendra tegunda, Wrangel-
eyja, hefur þá sérstöðu meðal arkt-
ísku eyjanna að hún var íslaus á há-
marki síðasta jökulskeiðs sem hluti
af hinu jökullausa Beringia-svæði.49
Það er freistandi að túlka muninn
á suðurhvelseyjunum og Wrangel-
eyju annars vegar og Íslandi hins
vegar þannig að hann endurspegli
mislanga sögu flórunnar í landinu.
Suðurhvelseyjarnar og Wrangel-eyja
lágu ekki undir jökli á ísöld (nema
að takmörkuðu leyti), lífríki þeirra
á sér langa sögu og einlendar teg-
undir hafa þróast í langri einangrun.
Jökull náði langt út á landgrunn Ís-
lands á hámarki síðasta jökulskeiðs
og ólíklegt að þar hafi verið íslaus
strandsvæði. Jökulsker kunna þó
að hafa staðið upp úr ísbreiðunni,
einkum á hæstu fjöllum nálægt sjó á
norðurhluta landsins.50
Önnur leið til að fá vísbendingar
um aldur og einangrun flórunnar
er að kortleggja dreifingu og skyld-
leika stofna með sameindalíffræði-
legum aðferðum. Það hefur nú verið
gert með margar tegundir, ýmist fyr-
ir allt norðurheimsskautssvæðið eða
hluta þess, m.a. austanvert Norður-
Atlantshaf. Þar sem íslenskir stofnar
hafa verið teknir með hafa niðurstöð-
urnar yfirleitt verið túlkaðar þannig
að líklega hafi þeir borist til Íslands
á nútíma en eigi ekki að baki langa
sögu í landinu. Má nefna rannsókn-
ir á skriðnablómi (Arabis alpina51),
fjallabláklukku (Campanula uniflo-
ra52), stinnastör (Carex bigelowii53),
fjallafræhyrnu (Cerastium arcticum54),
holtasóley (Dryas octopetala55), kræki-
lyngi (Empetrum nigrum56), snænarva-
grasi (Phippsia algida57), jöklasóley
(Ranunculus glacialis58), vetrarblómi
(Saxifraga oppositifolia59), lækjarstein-
brjóti (S. rivularis60), bergsteinbrjóti
(S. paniculata60), lambagrasi (Silene
79 1-4#loka.indd 108 4/14/10 8:51:39 PM