Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 111

111
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Bygging fléttunnar
Áður en við förum að skoða ein-
stakar tegundir skófa, gæti verið rétt
gera grein fyrir nokkrum hugtökum
sem tengjast þessum lífverum. Hver
skóf er mynduð af sambýli tveggja
eða þriggja lífvera: asksveppi, græn-
þörungi og/eða bláþörungi.a Svepp-
urinn þekur venjulega alla fléttuna
að utan, grænþörungurinn mynd-
ar þunnt þörungalag undir efra
barkarlagi fléttunnar en bláþörung-
urinn er ýmist dreifður um fléttuna,
ef hann er eini tillífandi þátttakandi
sambýlisins, eða bundinn ákveðn-
um vefjum sem nefnast hnyðlur
(cephalodia) ef um þríbýli er að
ræða.
Æxlun asksveppsins í fléttunni
verður venjulega með svonefndum
askgróum (ascospores), sem verða
til eftir frjóvgun og rýriskiptingu í
aflöngum frumum sem nefnast askar
(asci). Askar eru hjá flestum fléttum
geymdir í þéttu asklagi (hymenium)
undir yfirborði disk- eða skálarlaga
askhirslna (apothecia). Hjá öðrum
fléttum verða askarnir til innan í
flöskulaga hylkjum með stút í topp-
inn, og nefnist sú gerð askhirslna
skjóða (perithecia). Venjulega mynd-
ast askgróin 8 saman í hverjum aski.
Askarnir eru umkringdir stoðþráð-
um (paraphyses) sem mynda þunna
askþekju (epithecium) yfir asklag-
inu. Við vaxandi innri þrýsting þeg-
ar gróin þroskast ryður askurinn sér
braut upp úr askþekjunni á milli
stoðþráðanna og slöngvar gróunum
upp í loftið í einu skoti.
Margar fléttur mynda einnig svo-
nefndar hraufur (soralia) á yfirborði
þalsins, en þær eru eins konar útbrot
sem sprengja upp barkarlag flétt-
unnar og mynda þar lítil hraufu-
korn (soredia) gerð af sveppþráðum
sem vefjast utan um þörungafrumur.
Dreifing með hraufukornum hef-
ur þann kost að bæði sveppurinn
og þörungarnir berast samtímis á
áfangastað. Það flýtir verulega fyrir
myndun nýrrar fléttu. Hraufukorn
geta dreifst með vindum eða loðað
við fætur fugla eða dýra sem bera
þau með sér.
Dreifing með askgróum ber hins
vegar aðeins sveppinn á áfangastað;
þörungurinn verður þá að koma eft-
ir öðrum leiðum, oftast með vindi.
Sumir þeirra eru mjög útbreiddir,
eins og t.d. bláþörungurinn Nostoc,
en aðrir virðast nær eingöngu vaxa
í fléttusambýli, eins og t.d. grænþör-
ungurinn Trebouxia.
Hulinsskófir túndrunnar
Á miðhálendi Íslands má sums staðar finna votlendissvæði, svokallaðar flár
með stórum, upphleyptum rústum með ískjarna innan í. Langvíðfeðmust
eru rústasvæði Þjórsárvera, en falleg rústasvæði eru víðar, svo sem í Guð-
laugstungum, á Hofsafrétti, á Jökuldalsheiði og víðar. Fyrstu flárnar sem
ég kynntist náið upp úr 1970 voru í Þjórsárverum. Þar varð mér strax ljóst
að þessu gróðurlendi fylgdu afar smávaxnar fléttur sem ekki voru áber-
andi niðri í byggð og sumar því lítt þekktar hérlendis á þeim tíma. Sumar
þessara tegunda fylgdu ákveðnum mosum, mynduðu litla kringlótta, ljósa
bletti í lifandi mosanum, en aðrar uxu á kvistum, dauðum stráum eða lyngi.
Þær síðarnefndu voru oft ekki bundnar flánum heldur aðeins veðruðum,
blásnum hnjótum þar sem æðri gróður átti erfitt uppdráttar. Af þeim sök-
um fylgja þær eftir hinum fáu, grónu blettum miðhálendisins, en finnast
oft einnig hátt uppi í byggðafjöllunum. Svo virðist sem fæstir náttúruskoð-
endur veiti þessum hulinsskófum nokkra athygli og er því óvíða minnst
á þær í umfjöllunum um Þjórsárver eða miðhálendi Íslands. Því er ekki úr
vegi að nota þetta tækifæri og gera þeim nokkur skil í máli og myndum.
a Bláþörungar hafa hin síðari ár oft verið nefndir blágrænar bakteríur, með tilvísun í að þeir eru náskyldir bakteríum en eiga enga samleið með öðrum þörungum.
Náttúrufræðingurinn 79 (1–4), bls. 111–117, 2010
Ritrýnd grein
Hörður Kristinsson
79 1-4#loka.indd 111 4/14/10 8:51:40 PM