Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 114

Náttúrufræðingurinn
114
Rústadyrgja
Þal rústadyrgjue (Rinodina mniaraea
(Ach.) Körb – Samnefni: Urceo-
laria mniaraea (Ach.)) myndar gráa,
kringlótta bletti, 4–8 cm í þvermál, í
sléttum breiðum af fíngerðum mosa.
Það klæðir að utan hverja grein mos-
ans og oft einnig sinustrá eða kvisti
í sverðinum, þekur allt með gráum,
kornkenndum eða vörtóttum hjúp.
Á þalinu myndast aragrúi af dökk-
brúnum, nánast svörtum askhirslum.
Þær eru nokkuð kúptar, 0,5–0,8 mm
í þvermál, með ljósgrárri þalrönd á
börmunum. Þær eru oft það þéttar
að 1.000 askhirslur geta hæglega
rúmast á þali sem er 4–5 cm í þver-
mál. Gró þessarar fléttu eru tvíhólfa,
dökkbrún eða brúngræn. Hún er
sérlega algeng á rústum og túndru-
mosum hálendisins.
Rústadyrgja fannst fyrst af Grøn-
lund árið 1885.2 Bretinn Kenneth A.
Kershaw safnaði henni síðar á Sátu á
Landmannaafrétti árið 1960.13 Á ár-
unum 1967 og 1968, þegar stórátak
var gert í söfnun fléttna á Íslandi,
kom hún fram á þrem stöðum, í
Steinadal á Vestfjörðum, í Ólafs-
fjarðarmúla og Valadal á Tjörnesi.
Þegar svo rannsóknir hófust í Þjórs-
árverum kom í ljós að hún er með
algengari fléttum þar á rústasvæð-
unum og víðar. Síðar hefur hún
fundist víðar á hálendinu, einkum á
Hofsafrétti og við Eyjabakka. Einnig
finnst hún hér og hvar í byggða-
fjöllunum, einkum á Austfjörðum,
Norðurlandi og Vestfjörðum.
Grákúpa
Grákúpaf (Micarea incrassata Hedl.
– Samnefni: Lecidea assimilata Nyl.
pro parte) myndar dökkgrátt þal
með aðeins bláleitum tón, á nán-
ast ógrónum jarðvegi þar sem yfir-
borðinu hefur þó verið lokað af
frumstæðum soppmosum og þör-
ungaskorpu. Yfirborð þalsins er
smávörtótt (0,2–0,3 mm), þekur oft
2–4 cm í þvermál, lyftist oft aðeins
upp um miðjuna. Í þessum gráu
vörtum er lag af grænþörungum
undir yfirborðinu, en á milli þeirra
má ef vel er að gáð oft greina brún-
leita flekki, en þar hefur sveppurinn
náð tengslum við bláþörunga af ætt-
kvíslinni Nostoc. Askhirslurnar vaxa
oft svo þétt að þær gróa stundum
nokkrar saman í hnapp.
Grákúpa er með algengari fléttum
um allt landið, bæði á hálendi og á
láglendi, enda er hennar getið í flest-
um eldri heimildum,1,2,3,4 venjulega
undir nafninu Lecidea assimilata, þar
sem tegundirnar Micarea incrassata
og Micarea assimilata voru ekki að-
greindar á þeim tíma.
Ljósarða
Ljósarðag (Biatora subduplex (Nyl.)
Printzen) myndar hvítleitt þal sem
þekur nánast hvað sem fyrir verð-
ur, vex yfir jarðveg, utan um ein-
stakar mosagreinar, sinustrá, kvisti
og sprota, og er stundum einnig
utan á greinum eða bolum birkis
og víðis. Þekur allt með hvítu þali,
sem hefur grænþörunga innan-
borðs. Myndar ríkulega flatar til
kúptar, brúnar askhirslur með lítið
eitt dekkri rönd. Askhirslurnar eru
afar misdökkar, allt frá því að vera
ljósdrapplitar eða gulbrúnar yfir í
dökkrauðbrúnar. Mynda oft hálf-
kúlulaga samgróninga sem minna
á blómkálshöfuð.
Ljósarðan er með algengustu
hrúðurfléttum á jarðvegi og trjá-
berki á Íslandi. Hún er algeng um
allt land, einnig á miðhálendinu,
en vantar helst á láglendi á Suður-
og Suðvesturlandi. Hennar er getið
í flestum eldri heimildum undir
nafninu Lecidea vernalis.3,4
Túndruslembra
Slembrurh eru að jafnaði blaðkennd-
ar, en hjá túndruslembru (Collema
ceraniscum Nyl. – Samnefni: Collema
arcticum Lynge) eru bleðlarnir álíka
mjóir og þykkir, auk þess töluvert
greindir og uppréttir, þannig að
útlitið er fremur runnkennt. Grein-
arnar eru hins vegar afar fíngerðar
og þéttstæðar, aðeins 1–2 mm á
lengd og greinendar um 0,1 mm á
breidd. Líkjast þær litlum, kúptum
púðum í mosanum, þar sem grein-
arnar standa út í allar áttir. Púðarnir
eru oftast um 1–2 cm í þvermál.
Askhirslur myndast á milli grein-
anna, í fyrstu eins og litlir hnettir
e Endingin -dyrgja er notuð yfir tegundir ættkvíslarinnar Rinodina og merkir eitthvað dvergvaxið.
f Endingin -kúpa hefur verið notuð yfir tegundir ættkvíslarinnar Micarea og er valin vegna hinna kúptu, randlausu askhirslna sem einkenna hana.
g Endingin -arða hefur verið notuð yfir tegundir ættkvíslarinnar Biatora, m. a. vegna hinna smáu askhirslna.
h Endingin -slembra hefur verið notuð yfir tegundir ættkvíslarinnar Collema vegna hinnar hlaupkenndu, slyttislegu áferðar í vætu.
5. mynd. Rústadyrgja (Rinodina mniarea)
breiðir hér úr sér yfir mosa túndrunnar.
Þal hennar er hvítleitt, en askhirslurnar
nær svartar með hvítri þalrönd.
6. mynd. Grákúpa (Micarea incrassata)
myndar grátt, vörtótt þal á jarðvegi, en
askhirslurnar eru svartar og kúptar.
7. mynd. Ljósarða (Biatora subduplex)
hefur hvítt þal sem klæðir utan mosagreinar
eða kvisti, en askhirslurnar eru gulbrúnar
eða ljósbrúnar.
79 1-4#loka.indd 114 4/14/10 8:51:56 PM