Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 117

117
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
ið með rakvélarblaði má sjá að undir
stútnum er mikil hvelfing með hvítu
efni, en þunnir veggir skjóðunnar
eru dökkbrúnir. Sjálf skjóðan er um
0,4 mm í þvermál. Ef innihald henn-
ar er skoðað í smásjá sést að það
samanstendur af mörgum, löngum
öskum með 8 aflöngum, oddbaug-
óttum gróum. Askarnir þurfa að
teygja sig upp í munna skjóðunn-
ar til að geta skotið gróunum upp
í loftið. Niðri í skjóðunni eru þeir
umkringdir grönnum stoðþráðum.
Svarðskjóðan var fyrst greind hér
á landi úr sýni frá Öxnadalsheiði,
sem Sigurður H. Magnússon sendi
til greiningar vegna rannsókna á
framvindu gróðurs í vegsáningum.
Síðar hefur hún fundist á nokkrum
stöðum á miðhálendinu, Hofsafrétti,
í Þjórsárverum, Kerlingarfjöllum og
á Mývatnsheiði og einnig á nokkr-
um stöðum á Austurlandi. Nafnið
svarðskjóða er valið vegna þess að
fléttan er grafin niður í svörðinn
og sést lítt frá yfirborðinu.
Eftirmáli
Hér látum við staðar numið, enda
hefur verið fjallað um margar þeirra
hrúðurfléttna sem einkennandi eru
fyrir rústasvæði hálendisins. Nánast
það eina sem er þeim sameiginlegt
er að þær eru fremur lítið áberandi,
en algengar á rústum hálendisins.
Mun meira áberandi eru ýmsar
runn- og blaðfléttur, eins og hrein-
dýrakrókar, engjaskófir, skollakræða
og fjallagrös sem hér hefur ekk-
ert verið minnst á. Sumar tegund-
anna eru algengar um allt land, en
aðrar eru meira á hálendinu og til
fjalla. Nokkrar eru fremur sjaldgæf-
ar, jafnvel á heimsmælikvarða. Þar á
meðal eru freðsnepja og lappamerla
og síðast en ekki síst svarðskjóðan.
Hún gæti þó hugsanlega virst svona
sjaldgæf vegna þess hversu vel hún
dylst og fáir koma auga á hana.
Flestar þessar fléttur eru þó á víð og
dreif um norðurhjarann og sumar
algengar, jafnvel suður um álfur.
Alþekkt er að fléttur vaxa að jafn-
aði ekki í votlendi. Það er fyrst eftir
að rústirnar lyfta mosanum upp úr
flóanum að fléttur nema þar land.
Því er ljóst að ef rústirnar falla
vegna hlýnandi loftslags, þá minnk-
ar vaxtarsvæði þessara skófa sem
því svarar. Ekki er þó hætta á að þær
hverfi vegna þess, því þær munu
hafa athvarf á þurrari svæðum há-
lendisins þótt rústirnar falli, ýmist í
mosa eða á blásnum hnjóskum.
Ef landfræðilegt útbreiðslumynst-
ur fléttna (eða sveppa) er borið sam-
an við útbreiðslumynstur háplantna,
kemur í ljós að fléttur hafa miklu
dreifðari útbreiðslumynstur og
hafa minni tilhneigingu til að hafa
þrönga og takmarkaða útbreiðslu.
Þetta gæti að hluta skýrst af því að
gró og hraufukorn fléttnanna eru
miklu léttari og berast auðveldar
um en fræ háplantnanna. Örfáar
undantekningar eru þó á þessu, t.d.
snæþemba (Brodoa oroarctica), sem
hefur mjög takmarkaða útbreiðslu
á Jökuldalsheiði, Fljótsdalsheiði og
umhverfis Snæfell, og mývatns-
grösin (Flavocetraria cucullata), sem
eru algeng í Mývatnssveit en utan
hennar aðeins sjaldgæf í innsveitum
Eyjafjarðar og Fnjóskadals. Land-
rænt og hafrænt loftslag hefur hins
vegar mikil áhrif á útbreiðslu all-
margra tegunda.
En vonandi á þetta greinarkorn
eftir að vekja áhuga einhverra og
sýna fram á að jafnvel hinar smæstu
fléttur eru fagrar lífverur sem vert er
að skoða undir stækkunargleri eða
víðsjá, en aðeins þannig njóta menn
náttúrunnar til fulls.
14. mynd. Þal svarðskjóðunnar (Throm-
bium epigeum) er afar litsnautt, nánast
samlitt sinunni og jarðveginum sem hún
vex á. Askhirslur hennar eru skjóður, niður-
grafnar í þalið að mestu og aðeins svartur
munninn sjáanlegur frá yfirborðinu.
Heim ild ir
Grønlund, C. 1970. Bidrag til Oplysning om Islands Flora 1. Laver. 1.
Botanisk Tidsskrift 4. 147–172.
Grønlund, C. 1885. Afsluttende Bidrag til Oplysning om Islands Flora 2.
(Musci, Hepaticae, Lichenes). Botanisk Tidsskrift 14. 1–59.
Grønlund, C. 1895. Tillæg til Islands Kryptogamflora indeholdende 3.
Lichenes, Hepatica og Musci. Botanisk Tidsskrift 20. 90–115.
Deichmann-Brandt, J.S. 1903. Lichenes Islandiae. Botanisk Tidsskrift 4.
25. 197–220.
Galløe, O. 1920. The Lichen Flora and Lichen Vegetation of Iceland. 5.
Botany of Iceland, vol. II. 103–247.
Lynge, B. 1940. Lichens from Iceland. I. Macrolichens. Skrifter utgitt av Det 6.
Norske Videnskaps-Akademi i Oslo. I. Mat.-Naturv. Klasse no. 7, Oslo.
Degelius, G. 1954. The lichen genus Collema in Europe. Morphology, 7.
taxonomy, ecology. Symb. Bot. Upsal. 13(2). 3–499.
Hörður Kristinsson & Starri Heiðmarsson 2006. Skrá yfir fléttur á 8.
Íslandi. http://www.floraislands.is/fletlist.htm
Hörður Kristinsson 1974. The vegetation of Þjórsárver, Central Iceland. 9.
I. The lichens. Acta Botanica Islandica 3. 21–35.
Hörður Kristinsson 1972. Additions to the lichen flora of Iceland I. Acta 10.
Botanica Islandica 1. 43–50.
Hörður Kristinsson & Helgi Hallgrímsson 1977. Náttúruverndarkönn-11.
un á virkjunarsvæði Blöndu. Orkustofnun, Raforkudeild 7713. 140 bls.
Sigurður H. Magnússon, Erling Ólafsson, Guðmundur A. Guðmunds-12.
son, Guðmundur Guðjónsson, Kristbjörn Egilsson, Hörður Kristinsson
& Kristinn Haukur Skarphéðinsson 2001. Kárahnjúkavirkjun. Áhrif
Hálslóns á gróður, smádýr og fugla. Náttúrufræðistofnun Íslands
NÍ-01004. 19 bls.
Kershaw, K.A. 1962. Lichens from Landmannahellir, Iceland. The 13.
Lichenologist 2. 67–75.
Um höfundinn
Hörður Kristinsson (f. 1937) lauk dr.rer.nat.-prófi í grasa-
fræði frá háskólanum í Göttingen í Vestur-Þýskalandi
1966. Hann starfaði við Duke-háskóla í Bandaríkjunum
1967–1970, var sérfræðingur við Náttúrugripasafnið á
Akureyri 1970–1977, stundakennari við Háskóla Íslands
frá 1971 og prófessor í grasafræði við sama skóla 1977–
1987, forstöðumaður Náttúrufræðistofnunar Norðurlands,
síðar Akureyrarseturs Náttúrufræðistofnunar Íslands
1987–1999. Hann starfaði sem sérfræðingur í grasafræði á
Náttúrufræðistofnun Íslands frá 1993–2007 þegar hann
fór á eftirlaun.
Póst- og netfang höfundar
Hörður Kristinsson
Arnarhóli
Eyjafjarðarsveit
IS-601 Akureyri.
hkris@nett.is
79 1-4#loka.indd 117 4/14/10 8:52:11 PM