Náttúrufræðingurinn - 2010, Síða 122

Náttúrufræðingurinn
122
að sumar æðarkollur „verpi ár eftir
ár í sömu holuna“ og halda margar
a.m.k tryggð við byggðina ef varp
misferst ekki.58,59 Athyglisvert er að
meðal sumra sjófugla þar sem karl-
fuglar eru átthagatryggir en kven-
fuglarnir gjarnari á að dreifa sér
(öfugt við endur þar sem karlfuglar
dreifast) er framleitt meira af því
kyni sem er minna átthagatryggt.
Meðal sílaþerna (Sterna hirundo)
voru kvenfuglar fleiri meðal fleygra
unga en hins vegar skiluðu karlfugl-
arnir sér fremur til baka í varpið við
kynþroskaaldur.2 Æskilegt væri að
rannsaka kynjahlutföll æðarunga
nánar í þessu tilliti og tengja við
endurkomulíkur í vörp, sérstaklega
þar sem slepping æðarunga er not-
uð til að stofna ný æðarvörp.54
Lífslíkur andakolla eru lægri en
steggjanna þó að kynjahlutfallið sé
jafnt við klak.27 Í hollenskri rann-
sókn á æðarungum, sem ólust upp
í haldi, reyndist kynjahlutfall við
klak vera jafnt.9 Þó verður skekkjan í
kynjahlutfallinu ekki eins afgerandi
hjá æðarfugli og ýmsum öðrum
kafandategundum, t.d. toppönd.34
Æðarfuglar búa yfir ýmsum aðlög-
unum á álegu, sem aðrar endur hafa
ekki, þegar afránshættan er mest.7,60
Í fyrsta lagi verpa æðarkollur marg-
ar saman í þéttum byggðum, jafnvel
á bersvæði, en flestar aðrar andateg-
undir verpa strjálar og fela hreiður
sín undir gróðri.7 Í öðru lagi liggja
æðarkollur fast á og lifa á næring-
arforða meðan á álegu stendur en
fara sárasjaldan af hreiðrinu til að
éta; aðrar kollur fara hins vegar af
og éta á álegutímanum.60,61 Fjöldi og
tímasetning áleguhléa (e. incubation
recesses) er mikilvægur þáttur í að
lágmarka afránshættu.62
Æðarfugl telst vera staðfugl hér-
lendis, líkt og stokkönd.45 Ýmislegt
bendir til þess að kynin dreifi sér
ekki alls staðar jafnt um strandlengj-
una að vetri til. Betri upplýsingar
þarf til að lýsa þessu nánar, en
ójafna dreifingu kynjanna mætti
sem best skýra með tilgátunni um
yfirgang steggja, sem leggja undir
sig bestu svæðin á meðan kollur og
ungar frá sumrinu dvelja á lakari
stöðum.27
Niðurlag
Ekkert bendir til þess að íslenskar
kollur rauðhöfða, stokkandar eða
æðarfugls fari sunnar á bóginn en
steggir í köldum vetrum, líkt og
virðist gerast í Evrópu og Norður-
Ameríku. Væru hlutföll steggja mis-
munandi milli sumars og vetrar – en
svo er ekki – mætti álykta að kollur
og steggir færu á ólíkar slóðir að
vetri til.
Mismunur á kuldaþolni kynjanna
virðist skipta þessar þrjár tegundir
litlu máli á Íslandi, þó svo að hita-
stig sé tengt kynjahlutföllum á meg-
inlandinu. E.t.v. leita ungfuglar og
óparaðar kollur meira á skjólsælli
staði; t.d. virðast slíkar stokkendur
leita inn á tjarnir að vetrarlagi.21,22
Rauðhöfði á Íslandi virðist fylgja
4°C jafnhitalínunni að vetri til og
finnast hópar t.d. við Grundarfjörð
auk Innnesja (Jón Einar Jónsson,
óbirt gögn). Stokkönd og æðarfugl
eru meðal stærstu andategunda,
eru því tiltölulega kuldaþolnar og
staðfuglar á Íslandi. Aðrar íslensk-
ar andategundir (sem flestallar eru
minni en stokkönd og æðarfugl)
fara að mestu suður á bóginn, annað-
hvort til Bretlandseyja eða eru á sjó
yfir veturinn.34,39
Á suðurhveli jarðar finnast anda-
tegundir sem eru einlendar á af-
skekktum úthafseyjum.64 Þessar
tegundir eru náskyldar algengum
tegundum á meginlöndunum í kring
(forfaðirinn er oft auðþekkjanleg-
ur), en hafa þróast í átt að úteyjalífi.
Þessar tegundir hafa t.d. misst flugið,
aðlagast fæðunámi á sjó, eða verpa
stærri og færri eggjum en náskyldar
meginlandstegundir. Eitt „eyjaandar-
einkenni“ er að endurnar dvelja
þarna árið um kring, ekki ósvipað
því sem stokkönd og æðarfugl gera
hérlendis. E.t.v. hafa stokkönd og
æðarfugl stigið fyrsta skrefið á svip-
aðri þróunarbraut með því að hætta
farflugi til meginlandsins þaðan
sem þær komu upprunalega.
Staðfuglar á Íslandi spara sér far-
flug en taka vissa áhættu með kalt
veðurfarið. Önnur möguleg skýr-
ing á kyrrsetu rauðhöfða, stokk-
anda og æðarfugla gæti verið sú
að tegundirnar parast fyrr en teg-
undirnar sem fara suður á bóginn.
Rauðhöfði hefur pörun í október,
stokkönd í september og æðarfugl í
október.21,22,63 Tilgátan um yfirgang
steggja ætti einkum að eiga við
um tegundir sem parast seint að
vetri til, því meðal þeirra eru koll-
urnar lægst settar í virðingarstiga í
tiltölulega lengstan tíma, en kollur
snemmparaðra tegunda verða fljótt
hærra settar eftir að hafa parast.27,30
En komi pörunarhvötin snemma er
til lítils fyrir steggi að sýna kollum
fjandskap eða yfirgang. Þeir parast
fyrstir sem ná forskoti í félagslegum
virðingarstiga og munu sennilega
ná bestum varpárangri sumarið á
eftir.16 Þarna gæti því verið um sam-
spil að ræða milli þess að vera stað-
fugl og að parast snemma.
Summary
Sex ratios of Eurasian wigeon,
mallard and common eider in
Iceland
Sex ratios often are uneven in birds,
especially northern hemisphere ducks.
During winter, the male:female ratio is
closest to 1:1 in southern parts of the
range, whereas it tends to become pro-
gressively more skewed towards males
with increasing latitudes. This has been
explained by two hypotheses: (1) males
prefer to winter near the breeding
grounds but are socially dominant to
females and force them to winter fur-
ther south; (2) females may migrate
further south because they are smaller
and less tolerant of cold weather. Here,
the sex ratios of three residential,
Icelandic duck populations (Eurasian
Wigeon Anas penelope, Mallard A. platy-
rhynchos and Common Eider Somateria
mollissima) were evaluated and com-
pared with data from Western Europe.
The sex ratio of Icelandic Eurasian
Wigeon was even (1:1), in contrast to
male skewness in Great Britain and
Western Europe. The sex ratio of
Icelandic Mallards averaged 58% males.
The sex ratio of European Mallards was
correlated with mean average tempera-
ture in January, with the highest male
skewness in the coldest areas. The sex
ratios of Icelandic Common Eider were
79 1-4#loka.indd 122 4/14/10 8:52:14 PM