Skírnir - 01.04.2001, Side 48

42
JÓN YNGVI JÓHANNSSON
SKÍRNIR
Til að skýra notkun mína á hugtakinu mætti til einföldunar
nota fræga skilgreiningu Ernest Renan, sem liggur til grundvallar
skrifum Andersons og mörgu því er skrifað hefur verið um ís-
lenska þjóðernishyggju. Hún er á þessa leið:
Þjóð er sál, andleg grundvallarregla. Tvennt, sem í raun er eitt og hið
sama, myndar þessa sál eða andlegu grundvallarreglu. Annað liggur í for-
tíðinni, hitt í samtíðinni. Annað er sameign ríkulegs arfs minninga, hitt
samhugur í samtímanum, þrá eftir að lifa saman, vilji til að ávaxta gildi
þess arfs sem maður hefur erft óskiptan. Maðurinn, herrar mínir, mótar
ekki sjálfan sig úr engu. Þjóðin, líkt og einstaklingarnir, er afleiðing langr-
ar sögu afreka, fórna og hollustu. Af öllum átrúnaði er dýrkun forfeðr-
anna sá réttmætasti, því að forfeðurnir hafa gert okkur að því sem við
erum. Hetjuleg fortíð, miklir menn, heiður (og hér tala ég um raunveru-
legan heiður), þetta er sá félagslegi höfuðstóll sem hugmyndin um þjóð
hvílir á. Að eiga sameiginlegar dáðir í fortíðinni, og að eiga einn vilja í
samtímanum; áð hafa unnið saman stór afrek og vilja vinna þau á ný -
þetta eru frumskilyrði þess að geta kallað sig þjóð.20
Þörf er á viðbót við annars ágæta skilgreiningu Renans. Þjóðir
verða ekki til í tómarúmi. Til þess að skapa þjóð þarf líka viður-
kenningu annars hóps, annarrar þjóðar, á skilgreiningu hópsins,
hvort sem sú viðurkenning leiðir til þess að krafa þjóðarinnar til
fullveldis sé samþykkt eða ekki.21 Þjóðernishyggja er þannig al-
þjóðleg í eðli sínu. Hún er óhugsandi án samskipta og samanburð-
ar einstakra þjóða. Hún er yfirþjóðleg orðræða sem gengur út frá
þjóðum sem grundvallareiningu í stjórnskipun jafnt og sjálfsmynd
einstaklinga.22
Sjálfsmynd og samsemd með öðrum ræður miklu um það
hvernig þjóðerni skapast og lifir. En sköpun þjóðernis byggist
20 Renan 1947: 903-904.
21 í ágætri bók um færeyska þjóðernishyggju prjónar Tom Nauerby við skilgrein-
ingu Benedicts Anderson á svipuðum nótum. Að mati Nauerbys er gagnkvæm
viðurkenning þjóða það sem skilur þær frá öðrum ímynduðum samfélögum.
Gott dæmi um þennan mun eru samfélög trúaðra sem alls ekki eru byggð á
gagnkvæmri viðurkenningu. Engin þjóð er til dæmis svo sannfærð um eigið
ágæti að hún telji sig þá einu réttu og að snúa beri öllum mönnum til „réttrar
þjóðar". Þvert á móti byggir hver einstök þjóð tilveru sína á að greina sig frá
öðrum þjóðum, þær eru beinlínis forsendan fyrir tilveru hennar. Sjá Nauerby
1996: 17 o.áfr. Sjá einnig Harbsmaier 1986.
22 Nauerby 1996: 18-19.