Skírnir - 01.04.2001, Side 191
SKÍRNIR
ALÞJÓÐLEG FRÆÐI Á ÍSLENSKU?
185
Þessi rök ganga út frá því að hinu einfalda svari Fichtes við því
hvað það merki að vera þjóð sé hafnað. En hvaða svar ætti að
koma í staðinn? Auk tungunnar koma til þættir á borð við land-
svæði, sögu, menningu og umfram allt sameiginlega sjálfsmynd og
ásetning. Mótmælendur á Norður-Irlandi virðast til dæmis marg-
ir líta á sig sem Breta fremur en Ira og í ljósi þessa er erfitt að neita
því að líklega sé þá réttara að kalla þá Breta en Ira. Þessi margþætti
skilningur á þjóðerni veikir sjálfstæðisrökin fyrir íslenskri mál-
vernd. Islendingar gætu verið þjóð í krafti landsvæðis, sögu,
menningar og ekki síst sjálfsmyndar sinnar, jafnvel þótt tungumál-
ið spilltist eða glataðist.
Enn róttækari gagnrýni á sjálfstæðisrökin fyrir málrækt bygg-
ist á efasemdum um að þjóðir séu raunveruleg fyrirbæri. Algengt
er orðið að fræðimenn líti á þjóðir sem svokölluð ímyndub sam-
félögP Samkvæmt þessu er allt tal um að Islendingar séu þjóð og
að þeir gætu hugsanlega glatað þjóðerni sínu og svo framvegis í
raun og veru blekking. Þjóðerni sé ekki „alvöru eiginleiki" á borð
við til dæmis hæð og þyngd og því séu ekki til hlutlægar stað-
reyndir um þjóðerni. Hins vegar þjóni þessi blekking meðal ann-
ars þeim tilgangi að skapa einingu í samfélaginu og sé að því leyt-
inu bæði gagnleg og nauðsynleg, enda þótt þar geti brugðið til
beggja vona eftir því hvernig haldið er á málum. Ef sú skoðun að
Islendingar séu þjóð er blekking í þessum skilningi, þá hlýtur það
einnig að vera blekking að Islendingar muni hætta að vera þjóð ef
þeir varðveita ekki íslenskuna. Þar með eru sjálfstæðisrökin hald-
laus.
Þessa athyglisverðu gagnrýni tel ég vafasamari en þá fyrri. Ég
dreg að vísu ekki í efa að þjóðernistal þjóni oft hugmyndafræði-
legum tilgangi. Það er mögulegt að sú útbreidda tilfinning að mað-
ur sé tiltekinnar þjóðar skýrist betur af því hvað hún er gagnleg
(og þá ekki endilega fyrir mann sjálfan) en af því að hún sé sönn.
Hins vegar kann hvort tveggja að vera rétt. Þjóðerni kann að
13 Sjá Ástráð Eysteinsson, „Þýðingar, menntun og orðabúskapur“, bls. 10, Krist-
ján Árnason, „Landið, þjóðin, tungan - og fræðin“, Skírnir 173, 1999, bls. 450
og Benedict Anderson, Imagined Communities. Reflections on the Origins and
Spread of Nationalism (Lundúnum og New York 1991).