Skírnir - 01.04.2001, Qupperneq 193

SKÍRNIR
ALÞJÓÐLEG FRÆÐI Á ÍSLENSKU?
187
magnað upp huglæga þáttinn og að hann geti síðan haft styrkjandi
áhrif á hlutlæga þætti.
Af þessu má ráða að róttæk gagnrýni á þjóðarhugtakið, í ljósi
hugmyndafræðilegs hlutverks þjóðernisumræðu, grefur ekki al-
veg undan því. Hins vegar varpar hún ljósi á samspil hins huglæga
og hlutlæga í myndun þjóðernis. Hvort við erum Islendingar fer
að talsverðu leyti eftir því hvort við lítum á okkur sem íslendinga.
Og vilji okkar til að líta á okkur sem íslendinga helst í hendur við
það hve sterkar taugar við höfum til þeirra þátta sem íslensk þjóð-
ernisumræða byggir á, þ. e. tungunnar, landsins, sögunnar og menn-
ingarinnar.
Þetta ber að sjálfsögðu ekki að skilja svo að hver og einn geti
einfaldlega ákveðið hverrar þjóðar hann skuli vera. Kemur þar
tvennt til. í fyrsta lagi fer þjóðerni manneskju án efa að hluta til eft-
ir staðreyndum sem eru óháðar hugarfari hennar og tilfinningum,
eins og þegar hefur verið rætt. I öðru lagi eru þeir huglægu þættir
sem miklu ráða um þjóðerni manns honum ekki í sjálfsvald settir
nema að takmörkuðu leyti. Þetta þyrfti auðvitað að rökstyðja með
dæmum, en það er ákaflega erfitt að nefna einstök dæmi um hug-
læga þætti sem ótvírætt marka íslenskt þjóðerni og hætt er við að
öll slík dæmi yrðu umdeilanleg.16 Ástæðan kann að vera sú að eng-
in ein löngun, skoðun, tilfinning eða viðhorf sé nauðsynlegt skil-
yrði fyrir því að vera íslenskur, í þeim víða skilningi sem hér er til
umræðu. Líklegra er að það að vera íslenskur haldist yfirleitt í
hendur við samhangandi klasa viðhorfa, sem þó sé nokkuð breyti-
legur frá einum íslendingi til annars. En hvað sem því líður, þá
stjórnar enginn djúpstæðum viðhorfum sínum og sjálfsskilningi
með einföldum ákvörðunum. Því má segja að jafnvel þótt fallist
verði á að þjóðerni manneskju sé að miklu leyti staðreynd um við-
horf hennar og sjálfsskilning, þá er ekki þar með sagt að hún geti
einfaldlega stjórnað því hverrar þjóðar hún skuli vera (nema þá í
þröngum, lagalegum skilningi). Viðhorf hennar til fyrirbæra á borð
við land, tungu, sögu og menningu stjórnast tæpast af ákvörðunum
16 Sjá þó athyglisverða umfjöllun Guðmundar Hálfdanarsonar um það hvernig
viðhorf til náttúru íslands virðast mynda mikilvægan grunn að íslensku þjóð-
erni; „Hver á sér fegra föðurland,“ bls. 304-37.