Skírnir - 01.04.2001, Page 206

200
LÁRA MAGNÚSARDÓTTIR
SKÍRNIR
öndverðum tímanum, en eftir það rómversk kaþólsk kristin trú undir
áhrifum þeirrar sömu stofnunar og beinni stjórn á síðmiðöldum. Saga
þjóða hefst gjarnan við kristnitöku, enda hafði kirkjan iðulega í för með
sér ritmál sem var forsenda skjalanna og annarra heimilda sem sagnaritar-
ar byggja sína vinnu á. Islensk saga er eldri en svo því að ritheimildirnar
vísa aftur fyrir sig í tíma. Þegar ég lærði íslandssögu í barnaskóla var ekki
talað um miðaldir á íslandi fyrr en komið var undir 1300, tíminn sem þar
fór á undan var kallaður þjóðveldisöld og landnámsöld, sem tók við af
samnorrænni víkingaöld.
Ef kaþólska kirkjan er það sem sameinar miðaldir, hvað er það þá sem
einkennir hana? Því er að sjálfsögðu ekki hægt að svara í stuttu máli, bæði
vegna umfangs stofnunarinnar og ekki síður vegna þess að á löngum tíma
breytist margt. í afar stórum dráttum og með miklum alhæfingum má
segja að fyrsta stóra skrefið hafi verið tekið þegar Rómaveldi tók kirkjuna
upp á arma sína. Eftir það er hægt að líta svo á að tekið hafi við tímabil
útbreiðslu kirkjunnar og trúarinnar, þar sem hún festi sig í sessi meðal
höfðingja og konunga í ýmsum ríkjum álfunnar. Fyrir þúsund árum tók
svo við gróskutímabil, miklar lagamenntir tóku að blómstra ásamt guð-
fræðinni í alþjóðlegu umhverfi af nýjum krafti. Smám saman tók stofnun-
in á sig skýrari mynd, sem var bein afleiðing alls þessa. A 13. öld hafði
stofnuninni tekist að safna saman lögum sínum um hið andlega vald
(Corpus iuris canonici 1247) og gera samkomulag við flesta veraldlega
höfðingja um skiptingu valdsins í veraldlegt og andlegt og fá hana lög-
festa. Þá hafði það sjálfstæði sem hún hafði unnið að um rúmlega 300 ára
skeið verið lögfest í flestum ríkjum; hún hafði löggjafar- og dómsvald í
sínum eigin málum og sá algerlega um eigin mannaráðningar. Á íslandi
gerðist þetta við setningu kristinréttar hins nýja árið 1275, sem er einnig
kallaður kristinréttur Árna Þorlákssonar biskups. Kristinrétturinn var
andlegi hluti laganna, Jónsbók var veraldlegi hlutinn. í Grágás hafði krist-
inréttur verið hluti af landslögum og dæmt var í kristinréttarmálum með
öðrum málum á Alþingi. Við lögtöku hins nýja kristinréttar varð aðskiln-
aður ríkis og kirkju að veruleika. Hér þarf þó að ítreka að aðskilnaður
þessi var með allt öðru sniði en tíðkast meðal nútímaríkja. Eftir bylting-
arnar í Ameríku og Frakklandi er ríkið skilgreint veraldlega og stjórnað
af veraldlegum yfirvöldum einvörðungu eftir kröfu upplýsingarmanna.
Andleg mál heyra til einstaklingnum einum og eru á hans eigin ábyrgð.
Aðskilnaðurinn, sem var lögtekinn á íslandi með nýjum kristinrétti og
lögbók sem náði einvörðungu yfir veraldlega hluti, var hins vegar byggð-
ur á þeim skilningi að allir hefðu jafna þörf fyrir yfirvöld á báðum svið-
um. Aðild að kirkjunni var jafnóhjákvæmileg og aðild að veraldlega sam-
félaginu. Kirkja og kóngur skiptu með sér hlutverkum, bæði voru jafn-
rétthá, jafnmiklir og jafnmikilvægir stjórnendur, en hvort á sínu sviði. Má
þá segja að íslendingar hafi verið þegnar tveggja herra; kóngsins á verald-