Skírnir - 01.04.2001, Síða 236

230
PÁLL BJÖRNSSON
SKÍRNIR
ur hann reiknað út að annar hver prestur hafi annaðhvort verið kominn
af presti eða prestsdóttur (III, 364). Hið sama gildir um frásögn Lofts af
sætaskipan í kirkjum, en hann sýnir Ijóslega hvernig hún endurspeglaði
hið veraldlega stigveldi samfélagsins (III, 242). Lýsingar hans á tilraunum
til að bæta hegðun kirkjugesta, t. d. að draga úr rápi og drykkjuskap, gefa
einnig góða innsýn í tíðarandann (III, 244-45). Um félags- og menning-
arlega þýðingu kirkjuferðarinnar segir Loftur að hún hafi gefið einstak-
lingnum „tækifæri til þess að meta sig og mæla við náungann og um leið
skýrðist sjálfsmynd hans. Sóknarkirkjan var öllum opin, óháð stétt og
stöðu. Við hverja guðsþjónustu myndaðist samfélag sem bar vissulega
með sér öll auðkenni og andstæður hins veraldlega félags en vísaði jafn-
framt út fyrir það“ (III, 246). Torvelt er að átta sig á því hvernig auðkenni
og andstæður geta farið saman. Raunar er það ekki fyrr en á fyrstu ára-
tugum 20. aldar sem fólk er farið að sitja í kirkjunni þar sem það lysti,
óháð kyni, stétt og stöðu, eins og Þórunn rekur í sínu bindi (IV, 156).
Loftur kastar annars fram ófáum hnyttnum tilvísunum til samtímans; um
brúðkaupsveislur höfðingja segir hann, svo dæmi sé tekið, að „þær voru
í frásögur færðar í annálum eins og hverjir aðrir merkisviðburðir, ekki
ósvipað því sem nú gerist í slúðurblöðum um slík tilefni“ (III, 261).
Snúum okkur að mikilvægasta þættinum í aðferðafræði Lofts, en á
fyrstu blaðsíðunum kynnir hann lesendum hugtökin skammtíma og lang-
tíma, þ. e. hugtök sem hann notar síðan til að taka kristnisögu þriggja alda
hugartökum. Þar er hann greinilega undir áhrifum frá tímaskilningi sagn-
fræðinga annála-hreyfingarinnar frönsku, Ferdinands Braudel og spor-
göngumanna hans, þ.e. þeirrar hugmyndar að klukkur einstakra sviða
samfélagsins gangi með misjöfnum hraða. Loftur bendir á að gangur sið-
breytingarinnar hafi verið mishraður, að í skammtíma hafi siðaskipti 16.
aidar einvörðungu verið stofnana-, eignarhalds- og stjórnmálaleg - en
ekki hugarfarsleg. Til þess að greina breytingar á því sviði verði að líta til
lengri eða síðari tíma, þ.e. til píetisma 18. aldar sem hann nefnir „siða-
skiptin síðari“. Þessi mishraði framgangur hins stofnanalega og hugar-
farslega fær Loft til að „gera skýran greinarmun á siðaskiptum og sið-
breytingu". Hann segir: „Við fráfall Guðbrands Þorlákssonar voru siða-
skiptin vissulega langt að baki, en siðbreytingin, sem trúarleg stefnuskrá í
framkvæmd, var ferli sem enn sá ekki fyrir endann á - ferli djúptækra
menningarbreytinga sem hrærast í langtíma“ (III, 110). Munurinn á þess-
um tveim hugtökum, „siðaskiptum“ og „siðbreytingu", er heldur óljós,
þannig að líklega hefði verið heppilegra að tala um stofnanalega og um
hugarfarslega siðbreytingu. Með því að beita þessum tímahugtökum get-
ur Loftur sagt að „miðöldum" hafi í raun ekki lokið fyrr en í kringum
aldamótin 1800.
Loftur notar m. a. fámennið í mörgum prestaköllum til að útskýra hve
hugarfarslegu siðbreytingunni miðaði hægt. Hann minnir okkur á að það