Skírnir - 01.04.2001, Side 244

238
PÁLL BJÖRNSSON
SKÍRNIR
finningin, eins og danskættuðu reglurnar mæltu fyrir. Hún dregur athygl-
isverða ályktun af þessu, auðsjáanlega í nokkurri andstöðu við Loft því að
hún virðist telja að „siðaskiptin síðari“, sem hann nefnir svo, hafi ekki
haft mikil áhrif: „Þarna má greina eitt sérkenni íslensks trúarlífs sem hafði
ekki orðið fyrir áhrifum píetisma eða vakninga 19. aldar“ (IV, 149). Gras-
rótarnálgun Þórunnar nýtur sín einnig þar sem hún í fáum orðum gerir
stéttaskiptingu þjóðfélagsins ljóslifandi: „Strax eftir fermingu þótti ekkert
athugavert við að skipa nýfermdum alþýðudreng úr sparifötunum og láta
hann fara að smala. Synir embættismanna fóru aftur á móti heim sem fín-
ir menn og nutu þess að heyra vinnukonurnar þéra sig í fyrsta skipti" (IV,
149). Hér og víða annars staðar hefði verið æskilegt að fá tilvitnanir í
heimildir, þannig að maður kæmist nær fólkinu sem verið er að fjalla um;
á móti hefði mátt stytta eða sleppa alveg sumum innskotum sérfræðing-
anna.
Þegar Þórunn skilur við lesendur sína er búið að setja lög (1904) sem
leyfa fólki að greiða gjöld til viðurkenndra safnaða. Og hún minnir okk-
ur á þá íhaldssemi sem ríkti í stjórnskipaninni með orðunum: „Trúfrelsið
var frelsi umburðarlyndis, en þjóðkirkjan hafði rótgróinn rétt. Utanþjóð-
kirkjufólk sem ekki fann sig í viðurkenndum söfnuðum varð samt að
greiða gjöld til kirkju þjóðarinnar" (IV, 59).
IV. bindi (síðari hluti): Vamarræða þjóðkirkjumanns
Uppbygging kaflanna hjá Pétri er ólík því sem er hjá Þórunni og Lofti:
Bæði reyna að greina hina sögulegu framvindu undir mismunandi sjónar-
hornum, en Pétur horfir fyrst og fremst á 20. öldina ofan frá. Tilhneiging-
ar hans til að sveiflast milli þátíðar, nútíðar og framtíðar hefðu yfirlesarar
þó átt að geta lagfært. Það kemur á óvart að menntun Péturs á sviði fé-
lagsvísinda skuli ekki koma skýrar fram í skrifum hans, en hann fetar ekki
í þau fótspor Lofts að sýna lesendum með tölfræðilegum hætti hvernig
prestastéttin þróaðist í hlutfalli við fólksfjölgunina. Hann lætur eina setn-
ingu nægja: „Hlutfallstala presta miðað við íbúafjölda er mun lægri við
lok aldarinnar en við upphaf hennar" (IV, 353).
Það er nánast sama hvar borið er niður í skrifum Péturs um 20. öld-
ina: Öll einkennast þau af viðleitni til að gera mikið úr framlagi þjóðkirkj-
unnar til þjóðlífsins. Þetta kemur skýrt fram í útskýringum hans á hug-
takinu þjóðkirkja: „Samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu á hugtakinu
„þjóðkirkja“ er átt við kirkju sem getur gert tilkall til þess að heil þjóð
[leturbr. mín] sé vettvangur hennar. Þjóðkirkja vill höfða til fólks án til-
lits til kyns, stéttar, stöðu eða búsetu. Boðun hennar og fræðsla er því lið-
ur í þjóðaruppeldi í víðum skilningi“ (IV, 205). Pétur bendir einnig á þá
athyglisverðu staðreynd að margir þingmenn hafi verið fylgjandi aðskiln-
aði ríkis og lúthersku kirkjunnar í upphafi 20. aldar (IV, 239), en síðan