Tímarit Máls og menningar - 01.12.2013, Blaðsíða 9

M a r g r a h e i m a s ý n
TMM 2013 · 4 9
ús son seint við eldinum en Jón Grunnvíkingur Ólafsson, skrifari og einhver
auðmjúkasti og þrælkaðasti þjónn sem íslensk fræði hafa eignast – svo gripið
sé til orða Björns Th. Björnssonar – bjargaði því sem bjargað varð. Það var
ekki síst Grunnvíkingnum að þakka, ásamt Finni Jónssyni, síðar biskupi, og
Jóni Axelssyni, ungum klæðskeranema, að mörg og mikilvæg handrit urðu
ekki eldinum að bráð heldur björguðust. Björn fann því orð í bók sinni, Á
Íslendingaslóðum í Kaupmannahöfn: „Það er undarlegt að hugsa sér þessa
þrjá ungu menn, biskupsefnið, fátækan skrifarann og klæðskerasveininn
hlaupa í eldsbjarmanum með fangið fullt af skinnbókum og hlaða þeim í
vagninn, og inn aftur, ferð eftir ferð, meðan eldurinn nálgaðist og hitinn
magnaðist, þar til ekki varð lengur að staðið. Hvað hefði gerzt, ef þeir hefðu
ekki átt þá taug sem til þurfti, en hugsað meira um að bjarga sínu eigin skinni
eða farið að dæmi borgarlýðsins og reynt að auðga sig á upplausninni? Hvar
væru þá íslenzkar gullaldarbókmenntir?“
Einhvern veginn þannig er saga handritanna í hugum okkar sem horfum
á þau utan frá og erum ekki innmúruð í fræðin. Það liggur alltaf einhver
hræðilegur voði yfir þeim. Þau finnast í aumustu moldarkofum, týnast og
brenna og sökkva í hafið og eru eins konar munaðarleysingjar sem fá ekki
einu sinni að koma heim en kveljast í árhundruð hjá vondu stjúpmóður
okkar allra, Dönum. Það er aldrei hátt til lofts og vítt til veggja þar sem
þau dvelja. Að þeim var lengst af jafn fátæklega búið og þjóðinni á sinni
tíð. Líklega er það einnig fyrir þá sök sem þau eiga svo tryggan stað í hjarta
okkar. Bústaðir þeirra voru ekki skrauthallir veraldar heldur örreytiskot við
myrkasta útjaðar heimsins, þar sem þau hafa legið undir skemmdum í reyk
og sóti og skít. Þau bera þess líka fögur merki að hafa lifað með þjóðinni eins
og Konungsbók getur best vitnað um. Hún er með öllu skrautlaust ritverk
sett í ódýrasta vasabrot eins og verstu sjoppubókmenntir dagsins og laus
við listfengi og óþarfa prjál í ytri búnaði. Þvert á móti er hún tötrum klædd
bókardrusla, sótug upp fyrir haus, skítug og tætt, sjálf fátæktin og útjaskað
allsleysi landsmanna lifandi komið. Það er auðsætt á henni að hún hefur lifað
með sínu fólki og upp á þess kjör og, eins og stundum má segja um þjóðina
sem bjó hana til, þá vantar í hana nokkrar blaðsíður. Konungsbók er af þeim
sökum ekki endilega rétt nafngift. Það er ekkert konunglegt við hana. Hún
er þvert á móti andstæða alls þess sem kallast má konunglegt. Hún hefði með
réttu mátt heita Alþýðubókin.
En líkt og er með önnur íslensk handrit og handritsslitur skyldu menn
vara sig á því að dæma verk eins og Konungsbók eftir ásýndinni. Þótt við
ættum aðeins hana eina værum við rík að bókmenntum og hefðum lagt
stóran skerf til heimsmenningarinnar. Hún geymir ómetanlegar heimsbók-
menntir og þegar við skiljum ekkert lengur í því hvert Ísland stefnir er gott
að eiga hana að, vegna þess að hún minnir okkur á að okkar fegursta og dýr-
mætasta eign er útslitin, vesæl bókardrusla. Ekki risavaxnar bankastofnanir
sem stóðu á brauðfótum. Ekki íslenska fjármálasnilldin sem aðrar þjóðir