Tímarit Máls og menningar - 01.09.2014, Page 120

D ó m a r u m b æ k u r
120 TMM 2014 · 3
heimi. Þar fyrir utan fjallar verkið um
þau stóru þemu bókmenntanna sem
tengjast örlögum einstaklinga og þætti
þeirra sjálfra í að móta lífshlaup sitt. Hið
brotakennda form miðar að því að auka
yfirsýn lesandans og þjónar verkinu vel
til að sýna samsvaranir frá ólíkum
tímum jafnframt því að afhjúpa mót-
andi þætti uppeldis og aðstæðna. Miðað
við upp á hve mörgu er fitjað stingur því
nokkuð í stúf hversu fátt er til lykta leitt
í þessari sögu. Það er einna helst að saga
hersetunnar skili sér í augljósu uppgjöri
höfundar í verkinu, en önnur pólitísk
mál sem fitjað er uppá – sérstaklega
ranglæti kvótakerfisins og feminísk
sjónarhorn – fjara út áður en þeim eru
gerð þau skil sem söguþráðurinn þó
virðist bjóða upp á.
Snemma í verkinu eru hugrenningar
um kvótakerfið settar í hnotskurn við
hamborgaravagninn í Keflavík þar sem
matseðillinn býður m.a. upp á
„sægreif[ann] (sá sem allt gleypir)“,
„Kvótasvindlið: Stór borgari með öllu“,
og „Keflavíkurkvót[ann]: Hamborgara-
brauð án hamborgara“ (bls. 57). Mat-
seðlinum er fylgt úr hlaði með pólitískri
yfirlýsingu sjómannsins sem nú rekur
hamborgaravagninn, þar sem hart er
deilt á þjóðina, ekki síst í lokasetningu
yfirlýsingar hans: „Í stað þess að rísa
upp, þá bugtum við okkur. Í stað þess að
mótmæla, þá látum við traðka á okkur“
(bls. 57). Orð þessi vísa beint til sjálf-
stæðisbaráttunnar og fleygra orða Jóns
Sigurðssonar forseta, en þegar lengra
sækir fram í söguna er eins og þessi
sterki þráður og afstaða rakni upp og
missi þrótt sinn sem sú undirstaða í
heildarmyndinni sem hún hefði getað
orðið.
Svipað er upp á teningnum með fem-
ínismann eða þá afstöðu með konum
sem höfundurinn tekur í verkinu. Hann
veltir t.d. upp hvernig heimurinn yrði ef
karllæg dagblöð kaldastríðstímans í
uppvexti Ara hættu að horfa til hjarta
kommúnistaleiðtogans Títós í fyrrum
Júgóslavíu; til „hjarta valdsins, karl-
mannsins, okkur er það hugleikið, en
horfði þess í stað með augum konunn-
ar“. Hann spyr; „værum við jafnvel ekki
sömu manneskjurnar?“ (bls. 224). Hann
veltir því fyrir sér hver kjarni okkar sé;
„er hann jafnvel ekki til og við lítið
annað en ílát, fyllt upp að börmum af
ríkjandi skoðunum, samþykktum við-
horfum, og eygjum þar af leiðandi nær
aldrei frjálsa hugsun í lífi okkar, nema
þá í leiftrum sem eru kæfð, slökkt, jafn-
óðum af stöðluðum hugmyndum í frétt-
um, auglýsingum, kvikmyndum, dæg-
urlögum; sönnum dægurvísum?“ (bls.
224).
Þótt vitaskuld sé ekki hægt að ætlast
til þess að skáldsaga veiti einhlít svör við
jafnstórum tilvistarspurningum og
ofangreindum, þá hefði úrvinnsla þessa
efniviðar mátt vera meiri í verkinu sem
heild – ádeilan hefði fyrir vikið orðið
sterkari. Þegar upp er staðið kemur ekk-
ert fram um þessa siðferðislega pólitísku
þætti sem ekki er á almanna vitorði nú
þegar. Tækifæri til að vinna með þessa
afstöðu og leiða umræðu um þessi mik-
ilvægu mál í verkinu fer þannig fyrir
lítið þótt höfundinum séu þau augljós-
lega mikilvæg. Meira að segja uppgjör
það sem verður þegar Ari áttar sig á því
að það sem hann taldi vera ástarfund
stúlku og fullorðins karlmanns áratug-
um fyrr var í raun nauðgun – veldur
takmörkuðum straumhvörfum í sög-
unni. Breytir í raun engu öðru en því að
meðvitund Ara um afstæði upplifana
sinna eykst og hugsanlega umburðar-
lyndi hans gagnvart þeim sem hann þarf
að sinna við heimkomuna.
Jón Kalman hefur áður sýnt og sann-
að að hann hefur afburða tök á því
brotakennda og óræða, þar sem honum