Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 95

To l s t o j e ð a M a j a k o v s k i j
TMM 2017 · 2 95
færar leituðu því jafnt og þétt inn í ljóðið og ekki síður skáldsöguna – það
verður í reynd hentug aðferð til að snúa á ritskoðunina og viðra háskalegar
hugmyndir að koma þeim fyrir í deilum og átökum milli tilbúinna per-
sóna. Það eru skáldin sem halda um strengina og stjórna umræðunni. Þeir
fara með dagskrárvald sem menn kalla svo. Miklu heldur en forystumenn
í pólitískum samtökum sem reynt var að koma á fót – þótt ekki væri nema
vegna þess að þeirra möguleikar á að láta til sín heyra voru í reynd mun tak-
markaðri en höfunda skáldsagna.
Dæmi um þetta eru mörg. Eitt áhrifamesta rit rússneskt á nítjándu öld
er skáldsaga sem heitir einmitt Hvað ber að gera? (Shto delatj). Hún er eftir
róttækan samfélagsrýni, Nikolaj Tsjernyshevskij, skrifuð árið 1862, og segir
frá ungu fólki sem segir skilið við ætt og stétt, ríkjandi hugmyndir um fé og
frama og kynjahlutverk og byrjar nýtt líf. Rödd höfundarins er mjög frek til
athygli, hann játar hreinskilnislega að hann sé ekki á sömu buxum og aðrir
rithöfundar heldur vilji hann kenna lesendum að lifa vel með því að lýsa því
hvernig „nýjar manneskjur“ geti orðið til. Í sögunni sjáum við hvernig ung
kona, Vera Pavlovna, gerir uppreisn gegn eiginkvennahlutverki sem henni
er ætlað, tengist framsæknum körlum í frjálsum ástum og haslar sér völl í
samfélaginu með því að stofna saumastofur á sameignargrundvelli, þar sem
allir vinna saman og bera jafnt úr býtum. Mörgum ber saman um að þessi
skáldsaga hafi alið upp heila kynslóð af róttæklingum, af virkum útópistum
sem trúðu því að allt öðruvísi samfélag gæti byrjað strax á morgun, bara ef
þeir sjálfir gengu djarfir „út til fólksins“ og töluðu til þess af einurð. Þó ber
flestum saman um að skáldsagan sem slík sé viðvaningsleg og stórgölluð.
Sagnameistarinn Dostojevskij taldi hana framúrskarandi heimskulega að
auki og jós óspart yfir hana háði í sínum verkum. En hér kemur að okkur
ein þversögnin enn þegar svara þarf spurningum um áhrifamátt skáld-
verka í sögu samfélaga: það eru ekki endilega bestu verkin sem hafa drýgstu
áhrifin, aldrei á vísan að róa með það, heldur þær bækur sem geta með
sínum hætti kveikt í tundri sem bíður neista, í þessu dæmi í hugsun ungra
Rússa sem töldu sig þurfa að brjótast út úr fangelsi ríkjandi ástands. Hvað
ber að gera var reyndar skrifuð meðan höfundur sat í fangelsi og beið eftir
langri Síbiríuvist sem varð hans bani. En sem fyrr segir: sagan hrærði sálir
margra kynslóða ungra Rússa, ekki síst framtíðarspádómar hennar um þá
fögru Staðleysu eða Útópíu sem fyrrnefnd Vera Pavlovna sér í draumum. Í
lokadraumi hennar rísa hallir úr krystal og áli og búa í hverri þeirra þúsund
manna kommúnur. Á daginn stundar fólkið nytsöm störf en skemmtir sér á
kvöldin við músík, leiklist og fögur fræði. Vera Pavlovna heyrir þessi frægu
orð draumkonu sinnar sem sovésk börn síðar meir voru látin læra utan að
sem spádóm um eigin framtíð:
„Þú hefur nú kynnst framtíðinni … Segðu öllum: þetta er framtíðin,
fram tíðin er björt og fögur. Elskið hana, leitið hennar, starfið í hennar þágu,