Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Síða 57

Á k a f i í s n j ó
TMM 2016 · 4 57
– þar sem unnið er með myrkur, ljós og raddir þegar koma skal á sambandi
á milli tilverustiga. En þarna urðu til í huga mér sérsmíðuð textatengsl.
„Raddað myrkur“ er ótrúlega góð lýsing á byrjun Hallarinnar og raunar á
allri tjáningu skáldsögunnar á tengslum, skörun og misgengi „tilverustiga“.
Hvað sjáum við og heyrum í raun? Hvað er sjónarspil, hverju er treystandi,
hvað getum við helst nýtt okkur til að öðlast skilning á heimi þessarar sögu?
Allir sem skrifa um verk Kafka glíma við þessar spurningar og þær endur-
óma líka með sínum hætti þá miklu tengslaþrá sem athafnasemi Tilrauna-
félagsins er til vitnis um. Og stundum líka Kafkafræðin þegar þau í lyklaleit
sinni verða eins og glíma við dulspeki og esóterík; leit að sambandi.
Kafka gerði sér grein fyrir tíbránni sem einkennir skrif hans þegar þau
eru á mörkum dæmisagna og veruleika, eða dulúðar og hversdagsleika –
og tilfinning hans fyrir þessum skilum er vafalaust ein helsta uppspretta
kímninnar sem kraumar þar í bland við angistina. Einn af textunum í eftir-
látnum fórum Kafka heitir „Um dæmisögurnar“ og hefst svo: „Margir kvarta
yfir því að orð spekinganna séu alltaf einungis dæmisögur en ónothæf í
hversdagslífinu, og það er eina lífið sem við eigum. Þegar spekingurinn segir
„Farðu yfir um“, þá á hann ekki við að ganga skuli yfir á hina hliðina, sem
hægt væri að gera ef árangurinn væri þeirrar ferðar virði, heldur á hann við
einhvern ævintýraheim fyrir handan, eitthvað sem við þekkjum ekki, sem
hann fær ekki lýst nánar og sem getur því alls ekki hjálpað okkur hér.“7
Persónan K. í Höllinni hefur hins vegar „farið yfir um“ í einhverjum
skilningi, því að í upphafi sögu er hann staddur í nýjum heimi. En hvað sér
hann – og hvað sjáum við þegar við lesum um hann? Mendelsund nálgast
slíkar spurningar úr nokkrum áttum í bók sinni. Hann fjallar um mikilvægi
einstakra persóna í bókum og hvernig við „sjáum“ þær þegar við lesum um
þær – líkt og við viljum leysa þær úr viðjum bókstafanna. Anna Karenina
í samnefndri skáldsögu Tolstoys er að segja má erkidæmi Mendelsunds um
slíka „sýn“, en hann víkur jafnframt að þeim umtalsverðu áhrifum sem
myndræn miðlun, ekki síst kvikmyndaaðlaganir, geta haft á hugarmynd
okkar af persónum í bókmenntaverkum. En á hinn bóginn virkar sjónskynj-
unin – sem er vitaskuld ímyndun – öðruvísi þegar við lesum; þá skissum við
myndir fremur lauslega. Mendelsund segir okkur unna skrifuðum sögum
meðal annars vegna þess að stundum viljum við ekki „sjá“ of mikið og jafn-
vel mjög lítið; þetta sé hluti þess frelsis sem við njótum við lestur.8 Enda er
merking ekki einungis myndræn; hún byggir á margvíslegum tengslum;
það á einnig við um skilning okkar á „raunverulegu“ myndefni, til dæmis
málverkum. Á hinn bóginn getur tónlist einnig kallað fram myndir. Slíkar
tengingar skýrast að einhverju leyti af samspili minnis og ímyndunarafls,
eins og Mendelsund víkur að (298). Slíkt samspil er vissulega oft á sjón-
rænum nótum og Mendelsund bendir á þá kennd okkar að við meðtökum
„sýnir“ við lestur, og hann gælir jafnvel við þá hugmynd að „lestrarímynd-
unin“ sé í einhverjum skilningi mystísk reynsla, sem ekki verði smættuð rök-