Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 83

TMM 2017 · 4 83
Jón Sigurðsson
Áleiðis að Urðarseli
Upprifjanir um nokkur álitamál í Sjálfstæðu fólki
I
Skáldverkið Sjálfstætt fólk eftir Halldór Kiljan Laxness kom út í tveimur
bindum 1934 og 1935 (Halldór 2011 – hér eftir: H 2011). Verkið fjallar um
Bjart bónda, Guðbjart Jónsson í Sumarhúsum og fjölskyldu hans, en auk
þess eru í verkinu nokkrir mismikilvægir þræðir. Einn söguþráður rekur
sögu landbúnaðar á Íslandi á fyrstu áratugum liðinnar aldar. Verkið lýsir
umbreytingum í þessari sögu og ætlun höfundar er að fletta ofan af við-
horfum, innrættum væntingum og vonardraumum þeirra sem tóku þátt í
henni, biðu ósigur eða börðust áfram. Forynjan Gunnvör er nokkurs konar
tákn um þessa stefnu og um drauma og vonir sem tengdust henni, en hún
myrti fólk, drakk blóðið og saug merginn úr því (H 2011:9–13; sjá: Hallberg
1970:217).
Þriðji hluti verksins heitir Erfiðir tímar. Undir lok þessa hluta, í 58. kafla, er
samtal þeirra Bjarts í Sumarhúsum og maddömunnar á Úti-Rauðsmýri. Þar
birtist sérstakur þráður í verkinu. Samtalinu lýkur á því að bóndinn ryður
úr sér langstaðinni gremju: „Það kemur mér andskotann ekkert við framar
hvort þið skjótið skjólshúsi yfir þau börn sem þið eigið, eða berið þau út. Ég
veit ekki betur en ég hafi gert mína skyldu, þegar þið brugðust að gera ykkar
skyldu, og ykkar eigið barn lá andlaust undir kviðnum á tíkinni minni, og
þið voruð búin að bera það út, og þá tók ég ykkar eigið barn og skaut yfir það
skjólshúsi …“ (H 2011:560).
Hér birtist viðkvæm kvika í verkinu. Bjartur í Sumarhúsum var nefnilega
„leppur“. Svo var það oft kallað þegar allslaus vinnumaður var látinn taka við
vinnukonu sem sonur góðbónda – eða bóndi sjálfur – hafði barnað. Vinnu-
konan og leppurinn eru í þessu verki sett á kotskækil og hann látinn gangast
við þunganum til að taka burt af heimilinu og fær með þessu einhvern
stuðning til að hefja hokur þarna. Bjartur sest ásamt vinnukonunni Rósu að
á heiðarkotinu sem hann nefnir Sumarhús (H 2011:126).
Þrátt fyrir bókstaf og predikun viðurkenndi samfélagið þennan húsbónda-
rétt í raun. Og ekki gekk Íslendingum betur en öðrum að virða siðgæðisbönn
um kynhegðun. Séra Friðrik Eggerz (1802–1894) í Búðardal á Skarðsströnd og