Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 92

J ó n S i g u r ð s s o n
92 TMM 2017 · 4
borði birtast hér mennskir þræðir inni í vefnaðinum, með mismunandi
hitastigi, sumir óljósir en áhrifasterkir, sumir óræðir. Þeir birta „blendni og
margfeldni mannssálarinnar“ eins og Halldór sjálfur hafði orðað það í blaða-
grein löngu áður (H 1924). Þeir mynda spennu. Sumir tvinnast saman við
aðra sálarþræði sem andstæður og mótsetningar, sumir vitrænir, aðrir síður
en svo. Og þeir lifa sínu lífi og gefa til kynna að í mannlífinu eru fleiri rætur
og valdar en efnahagsleg eða þjóðfélagsleg staða segir til um, dýpri og eðlis-
lægari heldur en marxistísk greining megnar að leiða í ljós.
Áhrif stjórnmálaskoðana skáldsins eru augljós, en fleira kemur til. Og
samskipti þeirra Bjarts og Ástu tengjast annarri samtíma-tvennu: lífið í
þorpinu sem annar veruleiki við hlið sveitarinnar og skyndimót Bjarts við
launamenn og kjarabaráttu þeirra. Vésteinn Ólason hefur bent á mikilvægi
ástarinnar í verkinu: „… fullkomnun þess að vera sé fólgin í því að elska“
(Vésteinn 1977:49). Hann telur reyndar að harmleikur Bjarts sé í því fólginn
„að hann gín við þeirri hugmynd yfirstéttarinnar að það að vera sé sama og
að eiga“ (Vésteinn s.st.).
En skáldið lýsir þessu öllu án þess að stjórnmálaboðun beri ofurliði inni-
legu mennsku þættina. Hvatar og valdar eru margir, ósamstæðir og sumir
þeirra einkalegir frekar en samfélagslegir, lífrænir frekar en rökrænir. Aftur
og aftur er frásögnin opin í sálarstríði með tvo eða fleiri valkosti framundan,
misgreinilega, og þessi opna óvissa helst enda þótt skoðanahneiging skáldsins
kynni ella að leiða til niðurstöðu.
VI
Eitt skarpasta einkenni Bjarts er hversu uppástöndugur og kjaftfor hann er
allt frá upphafi sögu. Hann er eins gersneyddur undirgefni vinnumannsins
og verða má. Í þessu er strax innri andstæða og spenna í lífi hans, og það
er eins og Jón stórbóndi á Úti-Rauðsmýri hafi svolítið gaman af þessu (H
2011:251). Reyndar eru dæmi um stóryrði úr annarra munni líka í verkinu,
til dæmis séra Guðmundar (H 2011:178, 184) og Guðnýjar ráðskonu (H
2011:171).
Þetta er merkilegur þáttur í viðmóti þessa allslausa vinnumanns sem er
öreiga hjú og settur í niðurlægjandi aðstöðu leppsins. En þrátt fyrir allt lætur
Bjartur sig aldrei og er fullur þvermóðsku og sjálfræðis frá fyrstu stundu í
verkinu og allt til loka. Þetta ýtir undir áhuga á manngerðinni og manninum
sjálfum og hrífur lesanda með sér.
Meðal annars er Bjarti lýst eins og Ásta Sóllilja hefur séð hann: „… saman-
rekinn og baraxlaður, með sterka arma, úfið hár. Brýn hans eru loðnar
brattar og gneypar …, en á digrum hálsi … : sterkasti maður heimsins …,
kunni svör við öllu, … hræddist ekkert og eingan, berst einn við alla á fjar-
lægri strönd, sjálfstæður og frjáls; einn við alla“ (H 2011:267–268). Enda þótt