Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Síða 104

J ó n S i g u r ð s s o n
104 TMM 2017 · 4
þegar það birtist. Ýmsir skrifuðu um verkið og sumir mjög neikvætt. Jónas
Jónsson alþingismaður og fyrrum ráðherra skrifaði mjög langa og rækilega
ritgerð um verkið, en hann hafði áður veitt skáldinu stuðning (Jónas 1936;
sjá einnig: Vésteinn 1983). Þar segir Jónas meðal annars: „H.K.L. lætur Bjart
fylgja fram stefnu sinni út í yztu æsar  … Bjartur er þannig þrekmikil en
stórlega ýkt og breytt mynd af íslenzkum bónda eins og lífsbaráttan hefur
mótað hann“. Jónas segir að Bjartur sé „ósanngjarn“, „sveltir sig og fólk sitt“,
og að hann „sýnir veikri stjúpdóttur sinni ómannlega hörku“ (Jónas s.st.).
Jónas gerir ýmsar aðfinnslur við Bjart og athafnir hans en beinir gagnrýni
sinni mest að höfundinum. Hann kvartar undan því að í verkinu séu „útúr-
dúrar“, „ömurleiki“, „hinn hrjúfi blær“, „bölsýni“, „byltingarstefna Rússa“ og
„kommúnistaritgerðir“. Hann segir meðal annars: „Ekkert er eins hættulegt
fyrir skáld eins og að vera prédikari“ (Jónas s.st.).
Jónas nefnir að ágreiningur sé á milli skáldsins Halldórs og íslensku
þjóðarinnar og segir að „starfsaðferð skáldsins, að setja saman ýkt og oft
ömurleg einkenni, setja sérstakan blæ“ á verkið (Jónas s.st.). En trúlega hefur
Jónas látið sér í léttu rúmi liggja tilvísunina til ungs forsætisráðherra Fram-
sóknarflokksins sem nefnd er hér framar. Kristinn E. Andrésson, menn-
ingarleiðtogi róttækra, svaraði Jónasi og taldi að „Rauðsmýrarmaddaman“
talaði undir nafni hans (Kristinn 1934, 1976).
Hverjar eru þær athafnir sem einkum valda áfellisdómi? Um þetta hefur
Illugi Jökulsson rithöfundur fjallað (Illugi 2009). Hann segir: Bjartur er
„sami kúgarinn og þeir sem höfðu áður kúgað hann. … Hann er eitthvert
versta skrímslið í samanlögðum íslenskum bókmenntum.“ Þegar Bjartur
tekur Rósu að sér kallar Illugi það þann „ógeðfellda kaupskap … sýndi þeirri
konu aldrei annað en fúlmennsku“. Um börnin: „… lagði á þau hendur og
níddist á þeim.“ „Hryllingurinn sem einkenndi samskipti hans við Ástu Sól-
lilju og drengina er eiginlega óbærilegur …“ „Bjartur … víkur raunar aldrei
góðu að nokkrum manni … segir aldrei neitt fallegt við nokkra sál … leggur
aldrei neinum lið né hjálpar neinum, nema hann telji sig geta haft eitthvert
gagn af því … sýnir á átakanlegan hátt hve andstyggilega vondur maður hann
var … treður sjálfsvirðingu annarra í svaðið og helst þeirra sem næst honum
standa … þessi einsýni … sýkópatíski fantur …“ (Illugi s.st.).
XII
Ummæli Bjarts um konur skera í augu lesanda. Um inntak hjónabandsins
segir Bjartur: „… hart er það að þurfa að giftast konu til að hafa fullt leyfi til
að segja henni að halda kjafti“ (H 2011:670). Um uppvöxt Ástu hefur hann
þetta til skýringar: „það er einsog ég hef þráfaldlega sagt, bæði við tíkina og
konur mínar: kvenkynið er ennþá aumara en mannkynið“ (H 2011:555–556).
Er hér einhver óvissa, einhver vanmetakennd? Er Bjartur að berja frá sér