Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1951, Blaðsíða 158

160
vatni í læknum en á hinum staðnum. Af báðum nefjunum hefir læk-
urinn skorið mikið að austanverðu, og er þar hátt og nærri þver-
hnípt niður.
Nú er bezt að hverfa frá Hróarslæk, vestur yfir Nesið og sandinn,
að Ytri Rangá.
47. Gaddstaðir (og Garðstaðir, en að réttu nafni GauksstaSir
í Oddamáldögum og víðar). Þeir voru langt upp frá Oddanum litla,
en þó næsti bær við ána í því Iandi, og hafa ,,erft“, ef svo mætti segja,
nánasta heimalandið þaðan og oddann allan. En það er nú mest allt
samfelldur, svartur sandur.
Bærinn stóð í suðurenda á löngum ölduhrygg, sem enn er að mestu
grasi vaxinn, þótt Helluvaðssandur hafi brunað fast fram með honum
og upp í Gaddstaðatúnið. En það náði fast niður að þjóðveginum,
er skammt frá ánni og í asa. frá Ægissíðu, sem er vestan við ána.
Býlið er mjög gamalt og hefir verið stór jörð, talin 20 hundruð
1681, en ekki nema 15 hundruð 1696. Bendir það til lækkunar eftir
Heklugosið 1693, eins og á fleiri jörðum. Sama mat hélzt til 1861,
en lækkar þá í 9,9 hundruð og aftur 1885 í 3 hundruð, 1922 er mats-
verðið 1100 kr. og 1932 1600 kr, en 1942 2000 kr. — Lengstum
hefir jörð þessi verið bændaeign, en þó ef til vill stólseign um sinn,
því að Brynjólfur biskup keypti ,,alla jörðina Garðstaði á Rangár-
völlum, 15 hundruð“, 1652, af Hákoni Bjarnasyni í Brautarholti.
Aftur er jörðin að vísu bændaeign 1711.
Ekki er fögur lýsingin af jörðinni 1711: ,,Beitarland er mestan
part komið í sand og lítið utantúns eftir orðið grasi vaxið“. Búið er
þó nokkuð stórt: 4 kýr, 57 kindur og 9 hross, þar sem jörðin átti
ekki að geta borið nema 2 kýr og 1 ungneyti, og var þó með talið
hey af „engjateig litlum í Bjólulandi“. — En svo er líka í bók þeirri,
að nálega hver einasta jörð hér um slóðir á ekki að geta borið meira
en svo sem Va til % af fénaði þeim, sem á þeim er þó hafður, — og
varla er hann oftalinn. Utlit er fyrir, að jörðin hafi batnað eftir þetta
á 18. öldinni, því að bæði fyrir og eftir aldamótin 1800 er þar tví-
býli öðru hvoru, a. m. k. 1733 og milli 1786 og 1840. Og varðveitt
var þar 10 nautgripa fjós, sem jarðarhús, langt fram á 19. öldina.
Árið 1882 fékk jörð þessi mikinn skell. Skóf rót af túni austanverðu
og megin hluta austurhliðar á allri hæðinni enda milli. Áður voru
bæði grasbakkar sa. við túnið og tjörn þar við túnið með sefgrasi og
slægju. Nú er þar svartur sandur. Bóndinn flúði þaðan, en annar
kom þó í staðinn, og bærinn var látinn standa á sama stað, þar til
hann hrundi í hrúgu 1896. Þá var hann fluttur norður með holtinu