Andvari - 01.01.1981, Side 128

126
HOLGER KJÆR
ANDVARI
að meðhöndla þau eins og manneskjur
en á stórum stofnunum. Gamla fólkið
tók þátt í heimilislífinu og hafði oft
mikil og góð áhrif á börnin. Gömul og
útslitin kona með eljusamt líf að baki
naut þess að vera enn til nokkurs nýt,
þegar hún gat kennt börnunum lestur
og sagt þeim sögur, svo að augu þeirra
ljómuðu af gleði. Nútímafólk á erfitt
með að gera sér í hugarlund, hvað þess-
ar gömlu konur áttu ríkan þátt í upp-
eldismálum íslendinga. Einangrun
gamla fólksins, sem oft á sér stað í nú-
tímaþjóðfélagi, á elliheimilum og ámóta
líknarstofnunum, er ef til vill óhjá-
kvæmileg, eins og málin standa nú, en í
sjálfu sér allt annað en framför, vegna
þess að samfélagið fer þannig á mis við
þau mildu og sameinandi áhrif, sem
gamalt fól'k, ekki sízt konur, geta haft
á uppeldi og heimilislíf, þrátt fyrir alls
konar ellihrörleika.
Þar sem æska og elli áttu samleið,
styrktist ættrækni og skilningur á sögu-
legu hlutverki heimilisins í tímans rás.
Gamla fólkið hugsaði oft um liðna daga,
og þegar börn og unglingar hlustuðu á
frásagnir þess, komust þau í beina snert-
ingu við fortíðina og gamla sagnahefð,
og sagan varð að lifandi raunveruleika.
Vissulega var munur á húsbónda og
hjúi, en sá munur var ekki svo mikill,
að það, sem Jakob Knudsen í tímaritinu
„Fremskridt" nefnir heiðurssambandið,
rofnaði. Vinnufólkið mataðist með fjöl-
skyldunni og vann með henni og var
hluti af því samlífi, sem átti sér stað
innan veggja heimilisins.
Sá gamli siður að velja barnfóstru
meðal vinnukvenna er gott dæmi um
þessi nánu tengsl. Þegar húsmóðirin
eignaðist barn, var hvítvoðungurinn
lagður í vöggu við hjónarúmið, og móð-
irin annaðist það dag og nótt. Þegar
annað barn fæddist, var frumburður-
inn falinn umsjá einhvers á heimilinu,
fyrst og fremst ömmu, móðursystur eða
öðrum ættingja, ellegar einhverri vinnu-
konu, sem móðirin treysti til fulls. Barn-
ið svaf þá í rúmi hennar, og hafði hún
barnið fyrir ofan sig við þilið, að sögn
heimildarmanns. Hún annaðist það seint
og snemma, gaf því að borða, þvoði því
og hugsaði um fötin barnsins, klæddi
það og háttaði og kenndi því sennilega
einnig með aldrinum að signa sig og
lesa faðirvorið og fleiri bænir, áður en
það sofnaði á kvöldin. Kunnur, íslenzk-
ur skólamaður, séra Magnús Helgason,
segir svo frá Maríu fóstru sinni:
„Hún hafði alizt upp með móður
minni, sem var 10 árum yngri. Þegar
ég var átta ára gamall, kom upp tauga-
veiki á heimilinu. Flestir tóku veikina
og tveir dóu. Mamma og fóstra mín
veiktust þó ekki. Þá var enginn læknir
í Árnessýslu, og enginn nær en í Rang-
árvallasýslu, dagleið í burtu, og árnar
oft ófærar. Eg veiktist 17. nóvember og
vissi hvorki í þennan heim né annan
fyrr en í febrúar. Þá bólgnuðu bæði
fætur mínir og hendur og fæturnir urðu
svo stirðir, að ég gat ekki beygt hnén.
Það var ekki fyrr en 11. maí, að ég var
borinn út í sólina, og upp frá því var
ég lengstum úti við og gat farið að
hreyfa mig. Vegna þess hve stirður ég
var, varð ég að skríða á fjórum fótum
fram eftir öllu sumri, og í árslok var ég
ekki laus við heiti. Allan þann tíma sem
ég var veikur vék María ekki frá mér
frá morgni til kvölds, og hún svaf ýmist
í rúminu hjá mér eða á gólfinu fyrir
framan mig. Mamma og hún höfðu nóg
að gera, en mest var fyrirhöfnin af mér,
meiri en af öllum systkinum mínum til
samans. María giftist tveimur árum
seinna og fluttist í aðra sveit. Eg heim-
sótti hana á hverju ári; seinna var ég
sóknarprestur hennar í 20 ár og talaði
loks yfir moldum hennar.“