Andvari - 01.01.1981, Blaðsíða 135

ANDVARI
ÍSLENZK LÝÐMENNTUN Á 19. ÖLD
133
leggjumst niður og hversu ég bý um
okkur, því að ég ætla mér hvergi héðan
að hrærast, hvort sem mér angrar reyk-
ur eða bruni; munt þú þá næst geta,
hvar beina okkar er að leita.“ Hann
sagði, að svo skyldi vera. Uxa einum
hafði slátrað verið, og lá þar húðin.
Njáll mælti við brytann, að hann skyldi
breiða húðina yfir þau; hét hann því.
Þau leggjast niður bæði í rúmið og lögðu
sveininn í millum sín. Þá signdu þau sig
bæði og sveininn og fólu önd sína guði
á hendi og mæltu það síðast, svo að
menn heyrði. Þá tók brytinn húðina og
breiddi yfir þau og gekk út síðan.“
Yfirleitt voru sögurnar lesnar upp-
hátt, en fyrir kom, að þær væru sagðar.
Mér var sagt frá sunnlenzkum presti,
sem kunni sögurnar næstum utan að
og sagð'i þær heimilisfólkinu á kvöld-
in. Bóndi við Mývatn minntist úr æsku
sinni gamallar konu, sem var annáluð
fyrir það, hve hún var minnug. Eitt sinn
kom ungur maður á bæinn sem hún var
á og las úr „Pilti og stúlku“. Hún hlust-
aði á og gekk síðan bæ frá bæ og end-
ursagði alla söguna, og þegar náðist í
békina, kom í ljós, að hún hafði ekki
eingöngu fylgt söguþræðinum, en mun-
að heilu kaflana næstum orðrétt.
Sumir prestar og víðlesnir bændur
þýddu stundum danskar bækur beint af
blaðinu fyrir fólkið sitt á vökunni, og
ég hef heyrt um nokkra þingeys’ka
bændur, sem gátu þýtt svo hratt, að það
var engu líkara en þeir læsu móðurmál-
ið. Flestir þessara manna höfðu lært
þetta erlenda mál af sjálfum sér, svo að
framburður þeirra hefur ekki verið rétt-
ur, en það kom ekki að sök, ef þeir
skildu, hvað þeir voru að fara með. Oft
og tíðum drógu þeir saman efnið án
þess að þýða orði til orðs það sem þeir
höfðu lesið, hvort heldur það voru
skáldsögur, ferðasögur, ævisögur eða
sagnfræðirit. Ef næturgestur var meðal
áheyrenda, var hann vís til að segja frá
því, sem hann hafði heyrt heima hjá
sér. Sums staðar lásu rnenn líka Eddurn-
ar. Bóndi á Austurlandi, f. 1851, sagði,
að það hefði aðallega verið móðir hans
sem reyndi að skýra þennan kveðskap
fyrir heimafólki sínu, ekki aðeins full-
orðnum, heldur líka börnunum. Hún
áminnti þau um að segja sér, ef það væri
eitthvað sem þau skildu ekki, en lang-
aði til að vita.
I fyrsta kaflanum í „Manni og konu“
er brugðið upp mynd af kvöldvöku.
Vinnumaðurinn, sem var vanur að lesa
upphátt, kveðst vera búinn með allar
sögurnar, sem til væru á bænum, og
stingur húsfreyjan þá upp á því, að
hann kveði rímur í staðinn, skemmtun
sem oft var höfð um hönd í skammdeg-
inu áður fyrr. Rímurnar voru kveðnar,
og bæði lögin og textarnir voru sérís-
lenzkt fyrirbæri. Mörg rímnalög komast
ekki til skila í venjulegum tónstiga, því
að tónbilin eru önnur. Þau láta ekki sér-
lega vel í eyrum, þegar maður heyrir þau
í fyrsta sinn, en smám saman hrífst
maður af hinni sérkennilegu kveðandi.
í „Manni og konu“ er talað um, að
fólkið hafi setið þegjandalegt, en lifnað
yfir því, þegar húsmóðirin ýtt-i undir
vinnumanninn að kveða. Það tók undir
orð húsmóður sinnar, og allir báðu Þor-
stein að kveða. í fyrstu urðu menn ekki
á eitt sáttir um hvaða rímur skyldu
kveðnar.
„Bónda þótti bezt til fallið að kveða
rímur af Rollant og Ferakut og sagði,
að þeir hefðu verið hinir mestu garpar
og kappar miklir. Griðkonur sögðu, að
fáar rímur mundu betri en Brönurímur.
Hrólfur vinnumaður lagði allfátt til
þeirra mála, sagði, að enginn fornmanna
væri sér jafnkær sem Grettir, kvaðst þó
ógjörla vita, hvort af honum væri gjörð-
ar rímur nokkrar. Smalamaður lá í rúmi
sínu og heyrði á umræður manna; legg-