Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 140

138
ÞORSTEINN GYLFASON
ANDVARI
samlíkingar, nýjar naf'ngiftir og fyndni, og ekkert af þessu virðist eiga neitt
sem máli skiptir sameiginlegt með töluorðum.
Sú kenning sem ég hef nú reynt að rekja og gagnrýna ofurlítið er komin
frá tveimur höfuðsnillingum heimspekinnar á síðustu hundrað árum, þeim
Gottlob Frege og Ludwig Wittgenstein. Um Wittgenstein er þess að geta að
kenningin er höfuðatriði í hinni fyrri af tveimur bókum sem hann sarndi
um ævina: Tractatus Logico—Philosophicus; þaðan er hún svo að líkindum
komin til yngri höfunda, hvort heldur málfræðinga eins og Noarns
Chomsky eða heimspekinga eins og Rogers Scruton. Hugmyndin er sú að
mál hlíti, og meira að segja hljóti að hlíta, merkingarreglunt sem á endan-
um megi sértaka og nota til að skýra alla málnotkun; og málnám eða mál-
taka barna sé í því fólgin að innbyrða þessar reglur. Og þetta er máttug
kenning: mun máttugri en ráða má af lauslegri greinargerð okkar Scrutons
fyrir henni. Það sjá menn kannski bezt ef þeir velta því vandlega fyrir sér
hvernig í ósköpunum málnám eða máltaka gæti farið öðruvísi frant en með
þeim eina hætti sem þessi reglukenning kveður á um. Hljóðkerfi málsins
lærum við nteð þessunt hætti eins og allir sjá í hendi sér, beygingakerfið líka
og orðaskipanina. Og hlýtur merkingarkerfið ekki að lærast á sömu leið?
Liggur það ekki í augum uppi?
A hinn bóginn er reglukenningin — löghyggjan um nterkingu máls eins
og ég kalla ltana stundum - tortryggileg með ýmsum öðrum rökum en
þeim sem ég hef þegar lýst. Þannig virðist það fylgja henni að frávik frá
reglum - sem löghyggjumenn í hópi málfræðinga og heimspekinga kalla
oftar en ekki „semantic deviation" eða „óreiðu í máli“ - sé strangt tekið
óskiljanleg. Þannig skilji enginn maður fyndni, til að mynda svofellda at-
hugasentd Karls Kraus á styrjaldarárunum fyrri í Vínarborg: „Skop sent
ritskoðunin skilur er sjálfsagt að banna." Eða tökum leiðbeiningu úr harm-
leik sem Kraus samdi og nefndi Síðustu daga mannkynsins: „Þrjár milljónir
Kínverja konta inn frá vinstri." Hér má kannski segja að sköpunarmáttur
talnakerfisins sé að verki.
VI
Gegn löghyggju þeirra Freges og Wittgensteins, Chomskys og Scrutons,
má tefla annarri kenningu og kalla brigðhyggju. Brigðhyggjan varðar eink-
um það einkenni tungumáls sent ég vil kalla fjölkynngi þess og birtist í því að
hvert einasta eitt af orðum tungunnar má nota á marga vegu; til dæmis er
ég nú með fullurn rétti að nota orðin löghyggja og brigðhyggja í öðrurn skiln-
ingi hér en Brynjólfur Bjartiason leggur í þau í sínunt bókum og orðið fjöl-
kynngi í öðrum skilningi en það hefur í þjóðsögunum. Um fjölkynngi máls-
ins hefur nánast ekkert verið hugsað og skrifað á síðari öldum. Öðru vísi
mér áður brá: í fornöld og á miðöldunt var hún mönnum hugleikin, svo
sem þeim Aristótelesi og heilögum Tómasi báðum. Á okkar dögum hefur