Andvari - 01.01.1992, Blaðsíða 67

ANDVARI
í LJÓSI SKÁLDSKAPAR
65
kennisetningu komst hann í Sjálfstæðu fólki. Frá „leiðsögninni“ hverfur
skáldið þegar í Heimsljósi, ekki gat andhetjan Ólafur Kárason vísað nein-
um veginn. Og hvaða leiðsögn er að finna í hinum stófellda harmleik ís-
landsklukkunnar? Eða hjá Uglu Atómstöðvarinnar sem hverfur aftur til al-
lífisbrekku þess gamla íslands sem er að líða undir lok andspænis nýjum
heimi þar sem öll veröldin er ein atómstöð? Samt olli meðferð Halldórs á
Keflavíkursamningnum því að ýmsir umhverfðust frammi fyrir sögunni,
svo sem Kristján Albertsson. Hann skrifaði raunar sína síðustu grein, lið-
lega níræður, um þau undur að menn skyldu hafa Atómstöðina í hávegum,
sjá formála að ritgerðasafni Kristjáns, Menn og málavextir, 1988.
Það er orðinn vani að setja hugmyndaleg skil í skáldskap Halldórs milli
Gerplu og Brekkukotsannáls þar sem margnefndur taóismi skipast í fyrir-
rúm. Vitaskuld eru slík skil einföldun, bókmenntafræðingum til hægri
verka. En í fráhvarfi frá ídeólógíunni, frelsun undan henni, sem Sönder-
holm kallar svo, er kannski fólgin djúptækasta breytingin í þeirri lífrænu
heild sem skáldævi Halldórs Laxness er. í því Ijósi skoðað er Kristnihald
undir Jökli róttækasta verk skáldsins. Það er ekki að ófyrirsynju að áhugi
beinist að því á seinni árum, þegar menn sjá glöggvar meginlínur í ferli
skáldsins. Á undan Vefaranum fóru byrjunarverk og að loknu Kristnihaldi
kom eftirspil. En við getum séð þessar tvær sögur sem meginvörður á leið
skáldsins, upphafs- og lokapunkt. Hvor um sig er uppgjör í lífsskoðunum, í
eiginlegri merkingu. Það er gaman að geta í þessum árgangi Andvara
minnst níræðisafmælis Halldórs með greinum um þær báðar. Á milli þeirra
liggur rúmlega fjörutíu ára höfundarskeið sem færði okkur íslendingum
þær einu bókmenntir seinni alda sem við getum teflt fram á heimsþingi
skáldanna af fullum myndugleik.
Lykilinn að síðasta skeiði Halldórs Laxness, þar sem hann hefur endanlega
komist að sömu niðurstöðu og Goethe, að grá sé öll teóría, er líklega að
finna í Sjöstafakverinu. Sögurnar í bókinni eru merkileg skilríki sem ef til
vill hefur ekki verið nægur gaumur gefinn af því að smásögum er sem
kunnugt er hætt við að lenda ómaklega í skugga skáldsagna. Af sögum
bókarinnar hafa menn staldrað mest við Jón í Brauðhúsum, helst fyrir þá
sök að menn sjá hana sem tilfyndið „svar“ við ádeilu Þórbergs á Halldór
fyrir orð hans í Skáldatíma um Erlend í Unuhúsi. En sú saga, og aðrar í
bókinni, skýrast kannski hin síðasta, Fugl á garðstaurnum, birta í listrænu
formi uppgjör skáldsins við ídeólógíu á efri árum. í síðustu sögunni segir
hinn gamli Harðhnútur á banabeði við prest sinn: „Þegar ég var úngur lá
ég í bókum. Ég hef trúað sjö kenníngum. Staðreyndirnar drápu þær allar í
sömu röð og ég aðhyltist þær. Nú kemur þú með þá áttundu. Staðreyndir
afsanna allar kenníngar. Mikil ósköp leiðist mér tal í fólki. Og ég hef ekki