Andvari - 01.01.1992, Blaðsíða 153

ANDVARI
ÍSLAND OG „EVRÓPUSAMRUNI“ MIÐALDA
151
hverjar á sínum forsendum: biskupasögur og aörar samtímasögur, ridd-
arasögur og aðrar þýðingar, fornaldarsögur, helgisögur og lærdómsrit ým-
isleg.
Nú þurfti að túlka Sturlungaöldina upp á nýtt, og menn fóru að sjá hana
sem öld andstæðnanna: hina myrku öld ófriðar og stjórnarfarsupplausnar
sem um leið er öld hins mesta menningarblóma þar sem bókmenntirnar
eru. Þessa túlkun útfærir Sigurður Nordal í bók sinni um Snorra Sturluson
19205 og síðan Einar Ól. Sveinsson í fyrrnefndri bók um Sturlungaöld 1940.
Þessar sömu andstæður vaka fyrir Gunnari Benediktssyni, því að hann tel-
ur tímabilið ekki aðeins hugstætt vegna þeirra „harmsögulegu örlaga“ að
binda þjóðina erlendu konungsvaldi, heldur fyrir það annað6
hve sérstæð sú öld er að menningarlegum glæsibrag, svo að þá er lagður grundvöllur-
inn að óbugandi menningarsjálfstæði þjóðarinnar um þær aldir, sem á eftir komu.
Þannig lítur Gunnar einnig á björtu hliðina í ljósi sjálfstæðisins, metur bók-
menntablómann einkum sem framlag til varðveislu sjálfstæðs þjóðernis,
enda þarf ekki að velkjast í vafa um gildi fornbókmenntanna fyrir íslenskt
þjóðerni og fyrir sjálfstæðisbaráttuna þegar þar að kom.
IV
Á síðustu 30 til 40 árum hefur íslensk sagnaritun verið að fjarlægjast þessa
einhliða áherslu á sjálfstæðið og þjóðernið. Fjarri því samt, að sagan hafi
orðið óþjóðleg eða að sjálfstæðið hafi týnst úr sögunni: nú læra t.d. öll
börn íslandssögu af bókum sem heita einmitt „Sjálfstæði íslendinga“,7 og
sagnfræði okkar er ævinlega háð vangaveltum smáþjóðarinnar um stöðu
sína og sérstöðu gagnvart hinum stóra umheimi.
En þess gætir samt, þegar sjálfstæðisbaráttan og minningin um bein er-
lend yfirráð er farin þetta að fjarlægjast, að við getum rætt og ritað um
Sturlungaöldina af meira jafnaðargeði. Sagan er alltaf eins konar samræða
líðandi stundar við fortíð sína, og þegar hin líðandi stund breytist, þá
breytast líka þau erindi sem hún ber upp við fortíðina. Þar við bætist auk-
inn skilningur á því, að miðaldamenn hugsuðu svo gjörólíkt okkur um fyr-
irbæri eins og þjóðerni og sjálfstæði; þá skiljum við líka betur þau svör sem
fortíðin gefur í samræðunni við líðandi stund. Einnig hafa menn gerst til-
búnari að líta á málin frá báðum hliðum: ekki aðeins þeirri hvernig breyt-
ingar Sturlungaaldar stinga í stúf við það sem áður var, heldur þeirri líka
hvernig þessar breytingar samræmast almennri þróun tímabilsins: þegar
konungsríki urðu fastar mótuð en áður og höfðingjar sóttu vald sitt meira
til miðstjórnar ríkis og kirkju og minna til hefðbundinna héraðsvalda.