Andvari - 01.01.1992, Blaðsíða 66

64
GUNNAR STEFÁNSSON
ANDVARI
Annars er viðhorf Kristins Andréssonar til Halldórs mjög eftirtektarvert.
Þeir voru pólitískir saniherjar framan af og var Kristinn óþreytandi að
boða Halldór fyrir þjóðinni sem skáldsnilling, þótt ekki verði séð af
Skáldcitíma að höfundurinn hafi metið það nokkurs. En í þessu gerðist það
að hinn pólitíski greinahöfundur Halldór og skáldið með sama nafni fara
nokkuð ólíkar leiðir. Það áttu ýmsir samherjar örðugt með að sætta sig við,
hversu mjög sem þeir dáðu skáldið, eins og Kristinn gerði. Grein hans í
Rauðum pennum 1938, um tvær fyrri bækur Heimsljóss, er glöggt dæmi um
það. Kristinn ræðir um persónusköpun í verkinu: „Annars er merkilegt að
veita því athygli um allar persónurnar, sem skáldið leggur alúð við, að jafn
ljóslifandi og þær verða í minni okkar, jafn sérkennilegar og þær eru, jafn
skýrt og við greinum athafnir þeirra, eru þær okkur eftir sem áður í dýpsta
eðli sínu ráðgáta. Og stundum finnst manni, að öll athygli skáldsins beinist
að þessum óræðu töfradjúpum manneðlisins, í ást, þjáningu, leik, að upp-
sprettu lífsins í náttúru og samfélagi, að tilfinningalífi mannsins. Persónur,
sem farnar eru að hugsa, móta líf sitt, stefna að ákveðnu markmiði, eru
sjaldgæfar í bókum Halldórs. . . . Hið jákvæða, senr lesendurnir eru alltaf
að þrá í bókum Halldórs, kemur þar lítið fram ennþá. Persónurnar veita
ekki þá leiðsögn, sem svo mörgum er kær, eru ekki sjálfar fyrirmyndir,
sem svo æskilegt er að eiga á jafn ráðþrota tímum.“
Hér tekur sósíalrealistinn með kröfu sína um „jákvæða hetju“ framí fyrir
fagurkeranum. Það er dálítið merkilegt að sjá að Kristinn skuli telja það
ljóð á ráði skáldsins að athygli þess skuli beinast svo mjög að hinum
„óræðu töfradjúpum manneðlisins“ og það skapi persónur, sem eru „í
dýpsta eðli sínu ráðgáta.“ Er þetta ekki einmitt einkenni mikils skáldskap-
ar? A þeim leiðum var Halldór Laxness raunar alla tíð, ella hefði hann
ekki orðið það mikilfenglega sagnaskáld sem raun ber vitni. Pær slóðir
voru ýmsir lesendur, sem heimta einföld svör og skýra leiðsögn, tregir til
að fylgja honum. Mýstíska þræði má rekja gegnum allan skáldskap Hall-
dórs. Pess vegna er athugaverð sú tilhneiging að skipta ferli hans í skýrt af-
mörkuð skeið. í höfundarverki hans öllu er föst samfella og það er ótvírætt
gildi á bók Eriks Sönderholms að draga skýrar fram en fyrr hefur gert ver-
ið hina lífrænu heild, „organisk enhed“, þess frá upphafi.
Allt um það er vitaskuld hentugt að deila þessu geysimikla verki niður
fyrir sér í kafla eða skeið þar sem áherslur breytast. Umskiptin frá kaþ-
ólsku til sósíalisma eru ekki eins skörp og löngum er látið í veðri vaka.
Sönderholm sýnir fram á að Vefarinn á sér í raun tvenn sögulok, önnur í
fráhvarfi frá kaþólsku kirkjunni, „lífræna“, veraldlega lausn sjöundu bók-
ar, - hin sem sett eru með viljaátaki að lyktum, þar sem kirkjan hrósar
sigri í baráttunni um sál hins unga manns.
Sósíalismi Halldórs varð aldrei dogmatískur, næst því að fylgja pólitískri