Andvari - 01.01.1992, Page 100

98
GUNNAR KRISTJÁNSSON
ANDVARI
við.y Markmið ræðumanns sem beitir íróníu er ekki útúrsnúningur heldur
aðferð til að skerpa það sem ætlað er að korna til skila.
Irónían getur þar að auki verið meira en stílbragð, hún getur átt við lífs-
afstöðu. Hún getur dregið fram það sem er fyndið í lífinu en hún getur líka
varpað ljósi á það sem er tragískt. Kierkegaard segir að írónían sé ekki
sannleikurinn en hún sé ein leið að sannleikanum.
I Fjallræðunni eru mörg mælskubrögð, m.a. írónía, hún er notuð til
áhersluauka. Hún er nokkurs konar framandgerving sem hefur því hlut-
verki að gegna að setja hlutina á oddinn. Lítum á nokkrar setningar, slitnar
úr samhengi að vísu, dæmi um írónískar hýperbólur (ýkjur) og einnig anti-
tesur (andstæður); „Ef hægra auga þitt tælir þig til falls, þá ríf það úr og
kasta frá þér. . . Ef hægri hönd þín tælir þig til falls, þá sníð hana af og
kasta frá þér. . . slái einhver þig á hægri kinn þá bjóð honum einnig
hina. . . neyði einhver þig með sér eina mílu þá far með honum tvær. . .
Safnið yður ekki fjársjóðum á jörðu þar sem mölur og ryð eyða og þjófar
brjótast inn og stela. . . Verið ekki áhyggjufullir um líf yðar. . . Lítið til
fugla himinsins. . . Hver getur með áhyggjum aukið einni spönn við aldur
sinn. . . Hyggið að liljum vallarins hversu þær vaxa. . .“ 10
Ef unnt væri að tala um fólk Fjallræðunnar þá væri það sem fyrr segir
hógvært fólk sem berst fyrir réttlæti, byggir hús sitt á bjargi, lifir í anda
hinnar írónísku hýperbólu, þar sem írónían vísar til lífsgilda og þar sem
viðtekin gildi samfélagsins eru dregin sundur og saman í kaldhæðni. Lífs-
gildi eins og ríkidæmi, metnaður, áhyggjur um útlit sitt eða afkomu svo
eitthvað sé nefnt. Írónían vísar vel að merkja ekki til afneitunar á lífstil-
gangi (eins og alþekkt er þegar írónían er notuð í öðrum og innihaldsmeiri
tilgangi en sem stílbragð) heldur þvert á móti, séra Jón Prímus er sem
kunnugt er maðurinn sem tekur lífið gilt.11
Kaldhæðni þess fólks sem ættað er úr Fjallræðunni einkennir séra Jón
Prímus, bæði tal hans, atferli og lífsviðhorf. Einnig áhyggjuleysið, hóg-
værðin og síðast en ekki síst tengslin við sköpunarverkið sem ég leyfi mér
að kalla hér dulhyggju. Lítum næst á hana.
Dulhyggja (vita contemplativa)
Eins og endranær í verkum Halldórs er dulhyggjan tvíþætt þar sem nátt-
úrudulhyggja og þjáningardulhyggja haldast í hendur. Sóknarpresturinn lif-
ir í nánum tengslum við náttúruna, m.a. jökulinn sem gegnir táknrænu
hlutverki líkt og í Heimsljósi: „Jökullinn, tarínulok heimsins hvolfir yfir
leyndardómum jarðarinnar“, segir í verkinu (bls. 318). í vitund séra Jóns