Andvari - 01.01.1992, Page 160

158
HELGI SKÚLI KJARTANSSON
ANDVARI
landanna, heldur er hver höfðingi meira og minna sjálfstæður aðili að
stríðsrekstri og hernaðarbandalögum. í þessu efni er Sturlungaöldin fyrst
og fremst sniðin af klæði síns tíma.
X
í skýringum á atburðum Sturlungaaldar fer jafnan mikið fyrir umræðu um
kirkjuna og hennar þátt, bæði í upptökum ófriðarins og í úrslitum hans,
sigri konungsvaldsins. Það fer ekki á milli mála að kirkjan er afl breytinga
og röskunar. Það má fara svo langt til baka að telja yfirráð höfðingja yfir
tekjustofnum kirkjunnar undirrót auðsöfnunar sem síðan raskaði valda-
jafnvægi og leiddi til myndunar færri og voldugri höfðingjadæma, en vöxtur
þeirra leiddi til árekstra sem ófriður Sturlungaaldarinnar spratt af. Þetta er
þá þróun sem hefst að marki um 1100, þegar farið var að innheimta tíund
handa kirkjunni. Nokkuð er vafalaust til í þessari skýringu, en þó ber þess
að gæta að upptök ófriðarins eru sjaldnast á Suður- og Austurlandi, þar
sem stóru höfðingjadæmin mynduðust hvað fyrst. Svo að þetta samhengi er
ekki alls kostar einfalt.
Síðan verður kirkjan sjálf uppspretta deilna þegar hún fer að fylgja fram
nýjum kröfum, m.a. um sjálfstæð yfirráð eigna sinna, en þær deilur eru
kallaðar staðamál, fyrri og síðari því að þar eru tvær aðskildar lotur. Einnig
kröfum um sjálfstœði klerkastéttarínnar, sjálfstætt dómsvald kirkjunnar,
aukið vald hennar yfir líferni, bæði lærðra manna og leikra, styrkara mið-
stjórnarvald páfa og erkibiskupa yfir hverju kirkjuumdæmi, o.s.frv. Einu
nafni má tala um kirkjuvaldsstefnu. Þorlákur helgi, dýrlingurinn á Skál-
holtsstóli, er fyrsti boðberi hennar á seinni hluta 12. aldar, en fær litlu
áorkað, a.m.k. um staðamál. Stórhöfðingjarnir, Jón Loftsson í Odda og
aðrir slíkir, halda í hefðbundin yfirráð sín yfir kirkjunni; biskuparnir eru
yfirleitt frændur þeirra eða fulltrúar; og valdi páfa og erkibiskupa lúta þeir
ekki dýpra en þarf.
A eftir tímabili Þorláks kemur skeið annars biskups sem enn síður samdi
sig að óskum höfðingjavaldsins, enda eru nú hinir erlendu straumar kirkju-
valdshugmyndanna strax orðnir þyngri. Það er Guðmundur Arason hinn
góði, Hólabiskup á fyrsta fjórðungi 13. aldar, hvort sem við teljum þann
tíma beinlínis til Sturlungaaldarinnar. Af Guðmundi stendur ófriður, og
hefur hann stundum hlotið þunga dóma fyrir að vera nánast upphafsmaður
að hinni stórkarlalegu valdabaráttu höfðingjanna á næstu áratugum.
Sturlungaöldin sjálf er tímabil norskra biskupa, fulltrúa erkibiskupsstóls-
ins í Niðarósi, því að nú er það í andstöðu við hina alþjóðlegu kirkju að ís-
lenskir höfðingjar velji sér sjálfir biskupa. Nú fer það ekki á milli mála að