Hugur - 01.06.2002, Blaðsíða 143

Robert Nozick (1938-2002)
Hugur
stuðst verði við tvær reglur. Sú fyrri er að allir hafi sömu réttindi og
skyldur og hin síðari að félagslegur og efnahagslegur ójöfnuður er
réttlátur að því marki sem hægt er að segja að hann bæti aðstæður
þeirra sem lakast eru settir í samfélaginu. Rökræður Rawls ganga
síðan út á að sýna fram á að þessar reglur standist gagnrýni og sam-
anburð við aðrar kenningar, stangist ekki á við hugmyndir okkar um
aðra hluti eins og verklega skynsemi. Ur þessu verður mikið, flókið og
glæsilegt verk.
Það ætti ekki að koma á óvart að Nozick getur ekki fallist á þessa
kenningu. Ágreiningurinn snýst fyrst og fremst um síðari grunnsetn-
inguna, að ójöfnuðurinn verði að vera innan þeirra marka að hags-
munir hinna lakast settu séu betur tryggðir með því að þola ójöfnuð-
inn en að leitast við að jafna þær aðstæður sem ríkja á hverjum tíma.
Ástæðan er sú að Nozick lítur svo á að það liggi í aðferð Rawls að all-
ir þeir sem eru í upphafsstöðunni eða undir fávísisfeldinum hljóti að
velja dreifireglu (e. principle of distribution) eða lyktareglu (e. end-
result principle) sem meginreglu réttlætisins en ekki tilkallsreglu eða
sögulega reglu svipaða kenningu Nozicks. Hugsunin er sú að Rawls
hafi í reynd ekki rökstutt þessar tvær grunnreglur og þá lyktareglu
sem í þeim felst heldur hafi hann gefið sér hana sem röklegan hluta
af forsendum sínum. Nozick virðist réttilega meta það svo að kenning
Rawls sé snjallasti keppinautur eigin kenningar. Kenning Nozicks er
til komin sem svar við kenningu Rawls og hann eyðir mestu púðri í
að hafna kenningu Rawls.
í áttunda kafla bókarinnar fjallar Nozick um jöfnuð, öfund og arð-
rán og skoðar jöfn tækifæri, sjálfsvirðingu, verkamannastjórn, marx-
íska kenningu um arðrán, ríki sem ekki er hlutlaust og fleira. En
hlutleysi ríkisins er sameiginlegt grundvallaratriði í kenningu Noz-
icks og Rawls. Þegar því er haldið fram að ríkið eigi að vera hlutlaust
er átt við að ríkið skuli ekki grípa til aðgerða sem komi með ólíkum
hætti við stöðu og lífshætti þegnanna. í raun er hann að Qalla um
ýmis önnur rök sem færð hafa verið fyrir því að samfélagsvaldið dreifi
eignum á þeirri forsendu að auka jöfnuð. í níunda kaflanum leiðir
hann út ríki umfram lágmarksríkið sem hann telur réttlætanlegt á
þeim forsendum sem hann telur sig hafa rökstutt.
Lokahlutinn, sá þriðji, Qallar svo um það hvernig ríki Nozicks, þótt
takmarkað sé, geti blásið mönnum í bijóst baráttuanda og þeir geti
litið svo á að það sé þess virði að styðja það.
141