Hugur - 01.06.2008, Blaðsíða 71

Stokkar og steinar Platons
69
2. Platon ogfrummyndir
Eins og kemur fram í Ríkinu (479b-d) álítur Platon að skynhlutir séu, eins og
hann segir, ekki frekar F en ekki-f7. Astæðan fyrir þessu viðhorfi held ég að sé
sú að Platon tekur fyllsta mark á ágreiningi sýndanna. En ég held líka að Platon
telji að til sé sá hlutur sem óbrigðullega virðist vera F. Og það þarf ekki að koma á
óvart að þessi hlutur er frummynd P’-sins. Þess vegna er frummynd .E-sins þekkj-
anleg sem F, og þess vegna er frummynd /^-sins raunverulega F. Til að færa rök
fyrir þessari skoðun kanna ég rökfærslu Platons í Fœdoni 74, sem og kafla 1' Rt'kinu
og samræðunni Hippías meiriF
Líti maður þessum augum á tilkomu frummyndanna hjá Platoni er tvenns að
geta. I fyrsta lagi er frummyndakenningin viðbrögð við ágreiningi sýndanna. Við
vitum að Platon vissi gjörla af þeim vandkvæðum sem höfðu risið innan heim-
spekinnar þegar menn fóru að draga ályktanir af ágreiningi sýndanna. Hann ræð-
ir þessi mál í þaula í samræðu sinni um þekkinguna, Þeætetosi. Þar hrekur hann
þá tillögu að þekking sé skynjun, eða öllu heldur sýndir okkar, af hvaða tagi sem
er. Viðfangsefnið var Platoni ljóslega hjartfólgið. Þegar hann kemur til skjalanna
hefur ágreiningur sýndanna sett allt á annan endann; hann gerði það áfram og
átti sinn þátt í því að sjálfur skóli Platons, Akademían, varð síðar vígi efahyggj-
unnar, en aðrir og yngri skólar, einkum Stóan, skilgreindu og vörðu hugmyndir
um mæflkvarða sannleikans í viðleitni til að vinna bug á hvers kyns efahyggju.
Platoni stóð stuggur af ágreiningi sýndanna af því hann vefengdi möguleikann
á þekkingu, og gróf þess vegna undan sjálfum veruleikanum að svo miklu leyti
sem hann er þekkjanlegur. Ef x virðist ýmist vera Teða ekki-/7, þá verðum við að
finna aðferð sem gerir okkur kleift að ákveða hvort xsé F eða ekki-T. Platon hélt
að shk aðferð væri ekki til. Hann segir að við getum ekki vitað hvort x sé í raun
F eða ekki-fy ef x virðist sumum vera F en öðrum ekld-T. Það er á þennan hátt
sem ágreiningur sýndanna útilokar þekkingu. Og fyrst öll viðföng skynjunar og
skoðunar tilheyra hópi sýnda sem greinir á, þá er ekki til nein þekking á viðfangi
skynjunar og skoðunar. En þar sem Platon heldur að hlutur sé raunverulegur ef
og aðeins ef hann er þekkjanlegur, þá ályktar hann að hann sé ekki raunverulegur
ef hann er ekki þekkjanlegur. Þess vegna eru skynhlutir ekki raunverulegir; það er
enginn raunveruleiki á bak við sýndina."
Hér sjáum við hvers vegna það er freistandi að kynna til sögunnar frummyndir:
aðeins frummyndir eru þekkjanlegar og því eru aðeins þær raunverulegar. Ástæð-
an sem Platon tiltekur fyrir þekkjanleika frummynda er þessi: þær birtast okkur
á ákveðinn hátt, nefnilega þannig að þær virðast óbrigðuhega vera eins; þær verða
ekki ágreiningi sýndanna að bráð. Þess vegna, segir Platon, eru þær þekkjanlegar.
Og hér komum við að hinu aðalatriðinu, sem skýrir hvernig Platon telur þetta
mögulegt.
Þetta atriði átti eftir að valda Platoni töluverðum erfiðleikum og kosta nokkrar
10 Ekki hefur verið ritað mikið um frummyndakenningu Platons á íslensku; ítarlegustu umræðuna
má finna hjí Eyjólfi Kjalari Emilssyni (1991) og (1992).
n Um áþekkt viðhorf til Platons, sjá Frede (1988:50).