Tímarit Máls og menningar - 01.05.1949, Blaðsíða 24
HALLDÓR KILJAN LAXNESS:
Lítil samantekt um útilegumenn
1. Útilegumannatrú fyr og nú.
Nú eru uppundir níutíu ár síðan háðar voru ritdeilur á íslandi um
útilegumenn, var ritað um málið með og móti í blöð norðanlands og
sunnan, og leiddu ýmsir ágætir menn þar saman hesta sína. Einn mest-
ur vitmaður sem þá var uppi á Islandi, Björn Gunnlaugsson, skarst í
leikinn og mælti í gegn útilegumannatrú, en hann var manna kunnastur
landinu í þann tíð, og vafi hvort nokkur maður á undan honum hefur
þekt óbygðir íslands eins vel, að Fjallaeyvindi einum undanteknum.
Björn þóttist á landmælíngaferðum sínum hafa geingið úr skugga um
að ekki væru til í landinu bygðir útilegumanna, og taldi að svo hefði
ekki heldur verið fyr á tímum, og studdi þá skoðun sína með skynsam-
legum rökum, en mér er til efs að hann hafi sannfært marga; menn
trúa ekki ævinlega því sem er skynsamlegt, heldur hinu sem þeir vilja
trúa eða hafa verið vandir við að trúa. Afturámóti kemur fyrir að
botninn detti úr trú manna í heilu landi þegar minst varir, en rök vit-
urra manna eru sjaldan bein orsök slíkrar trúmissu, koma þar aðrir
þættir til greina.
Utilegumaðurinn var of sterkur þáttur í íslensku hugmyndalífi frá
öndverðu til að falla fyrir nokkrum skynsamlegum rökum í dagblaði,
enda heyrðust leingi tíðindi af útilegumönnum í dagblöðum eftir þetta.
Alþýðutrúin hefur ekki haggast í þessu efni framundir vora daga, og
lifir að vissu leyti enn. Gamalt fólk þar sem ég ólst upp talaði um úti-
legumenn og útilegumannabygðir einsog ekkert væri sjálfsagðara, og
mér fanst það sjálfsagt líka; ég get fullyrt að útilegumannatrú sé mín
barnatrú.
Á allrasíðustu tímum hefur þó þessi gamla íslenska trú tekið nokkr-
um breytíngum. Nú telja menn að ekki séu leingur í landinu útilegu-
menn né útilegumannabygðir, afturámóti munu hinir enn í allmiklum
minnihluta sem efast um að svo hafi verið áður fyr. Og ég hef þóst