Tímarit Máls og menningar - 01.05.1949, Blaðsíða 31

LÍTIL SAMANTEKT UM ÚTILEGUMENN
93
vorum, uppúr 1300, verk eins höfundar, persóna sem á ekkert skylt viS
sagnfræðilegan veruleik en stendur báSum fótum í skáldskap og bók-
mentum, þó meS stuSníng í slitróttum þjóSsögum um hálftröll eitt eSa
fleiri, sumum arfleifS fornrar þórsdýrkunar og huldutrúar úr Noregi,
öSrum nær því aS geta heitiS alíslenskar og orSnum til á síSustu 100—
150 árum fyrir ritunartíma Grettis sögu.
4. Átján reyfarar.
Ég mintist áSan þeirrar aSferSar huldutrúarinnar aS vista vættir als-
konar í nátlúrunni, og taldi útilegumennina fornu nokkurskonar af-
komendur þessara vætta, og ég held aS þángaS megi einnig rekja suma
hina rómantísku útilegumenn síSíslensku þjóStrúarinnar, þó þar sé
ættin aS vísu orSin blandin. Til eru vættir bundnar sérstöku héraSi
einsog BárSur Snæfellsás fyr og síSar, eSa t. d. mórarnir okkar, en
Grettir sem þjóSsagnapersóna á heima í öllu landinu bæSi undan en
einkum eftir ritunartíma Grettis sögu; varla þaS héraS þar sem hann
byggi ekki þúfu, geil eSa gróf, eSa hafi ekki aS minsta kosti lyft grettis-
taki, þó tignarsæti hins raunsæilega harmsögugrettis fjórtándu aldar sé
Drángey.
Nú víkur sögunni til Surtshellis, eins sjálfsagSasta útilegumanna-
bælis á íslandi — og kanski elsta þó á þaS verSi ekki færSar beinar
sönnur. Surtshellir er hinn sígildi bústaSur útilegumannanna átján.
Þess er skylt aS geta aS þeir eru þó ekki frumbyggjar hellisins, fyrstur
tók sér þar bólfestu harri sá sem hellirinn er heitinn eftir, Surtur, og
efunarlítiS kom í landiS jafnsnemma landnámsmönnum. Surtur er aS
uppruna ósvikinn noregsþurs, en fær fljótt einsog landnámsmenn sjálfir
æriS verkefni í nýa landinu, vættarhlutverk. Eftir híngaSkomu sína er
hann ekki leingur af flokki þeirrar þjóSar sem byggir ÓfótansfjörS og
Hundíngjaland og þreingir kosti ógæfusamra sjófarenda, heldur verS-
ur hann meS nokkrum hætti goSumlíkur héraSsdrottinn borgfirSínga,
og á landnámsöld snemma flytur Þorbjörn holbarki honum drápu sem
slíkum, sjálfsagt til aS mýkja hann meS lofi og játa honum hollustu.
ViS vitum semsé aS jötunn þessi er frumbyggi hellisins á landnámstíS,
hitt vitum viS ógerla, hve snemma hann verSur aS víkja þaSan fyrir
hellismönnum átján. Hvenær hellismenn flytja inn og Surtur út hefur
gleymst aS festa á hók. í rauninni vitum viS ekkert meS vissu í mál-