Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Qupperneq 6

Tímarit Máls og menningar
minningasjóður allra rithöfunda hlýtur að vera. Einar Már dregur hins vegar
litla dul á að söguheimur hans byggir á ýmsum staðháttum í vogahverfinu eins
og þeir voru þegar hann var að alast þar upp, en eftir því sem á verkið hefur liðið
hefur það sífellt færst fjær hinum sögulega raunveruleika, fjær því týpíska,
viðleitnin er öll í þá átt að láta þennan heim lifa sjálfstæðu lífi, sem reyndar hefur
komið niður á vinsældum þessara bóka. Pétur hlaut hylli fyrir fyrstu bækur
sínar sem útmáluðu sameiginlega reynslu allra á dæmalaust hittinn hátt. Hann
sker sig úr þessum þriggja manna hópi á þann hátt að hann einbeitir sér mest að
þroska og tilurð einstaklings, en snýr svo á þroskasöguna í lokabindinu,
aftýpíserar, ef svo mætti segja, Andrann sinn. Bók Olafs Gunnarssonar var
öðrum þræði þroskasaga sem hvarf í skuggann af einni metnaðarfyllstu
mannlýsingu íslenskra bókmennta í seinni tíð — þegar heildsalinn Engilbert er
ekki á sviðinu í bókinni er dauft um að litast; Ólafur hlaut hins vegar skömm í
hattinn fyrir það í bókinni sem raunverulega gefur henni líf og skapar henni
sérstöðu, á þeim forsendum gagnrýnenda að ekki mætti hafa heildsala skemmti-
legan án þess að sýna hver afæta hann væri.
Eg held að það sé hægt að ræða tímabils- og efnisval þessara höfunda í öðru
samhengi en að þeir séu hugfangnir af sjálfum sér og sinni reynslu. Að vísu má
segja sem svo að þeir byggi væntanlega á því sem þeir hafi upplifað, rekist á um
dagana, heyrt og séð, orðið fyrir, eins og gengur. Við getum líka fallist á að þeir
Pétur og Einar Már notfæri sér beint hluti úr eigin bernsku, í það minnsta skyldi
maður ætla að það væri nokkuð nærtækt og á ég reyndar ekki auðvelt með að sjá
hvað er svona ámælisvert við það, enda kemur það aldrei skýrt fram í þessu tali
öllu um bernskuminningarnar: Borges skrifaði að eigin sögn aðeins um sjálfan
sig, Macondo Marquezar byggir á bernskuminningum, ein helsta perla íslenskra
bókmennta, Fjallkirkjan, er lítt dulbúin sjálfsævisaga ungs rithöfundar. En
Gunnari Gunnarssyni fyrirgefst held ég — og þá undanskil ég fegurð málsins í
þýðingu Halldórs Laxness — ég held að honum fyrirgefist fremur að byggja á
bernsku sinni en Einari Má og Pétri, vegna þess að hann fjallar um íslenskan
veruleik fyrir syndafallið, hans heimur er sveitin. Mig grunar að bakvið þennan
fyrirlitningartón í háðsglósunum um bernskuminningar ungra höfunda leynist
að Reykjavík eftirstríðsáranna sé ekki verðugt efni í skáldsögu, hún sé lítilla
sanda og lítilla sæva; ég held að undir lúri djúprætt sektarkennd í aðra röndina
yfir því að vera hérna staddur, en ekki heima undir hlíðinni góðu. Það sé
merkileg reynsla að alast upp í sveit en flytjast síðan í borg en ómerkileg reynsla
að alast upp í borg. Það sé fagurt að leika sér að legg og skel en lítilsiglt að príla í
stillönsum. Þetta kann vel að vera en hins vegar gleymist að það er ekki hin
eiginlega reynsla sem byggt er á í skáldverki sem sker úr um gildi þess, né heldur
hve trúverðuglega henni er til skila haldið. Skáldverk verður aðeins dæmt út frá
því hve vel allir þættir þess standast gagnvart hver öðrum.
Islenska skáldsagan — Reykjavík. Höfum það samhengi í huga. Það sem
gerðist var þetta: þjóðin tók sig upp og flutti suður. Þegar svo margt fólk kemur
132