Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 33

Reyfarahöfundurinn Dostojevskí
ekki aðferð Dostojevskís við að segja sögu, hve ófeiminn hann var við að
nota meðöl, sem ekki hafa alltaf verið virðuleg talin, til að ná og halda
athygli lesenda. Við þetta tengist sérstaða hans meðal hinna rússnesku
sagnameistara. Túrgénev til dæmis hefði aldrei dottið í hug að hrella menn
með geðveiki, sjálfsmorðum, manndrápum og stórhneykslum í þeim mæli
sem Dostojevskí gerir í hverri meiriháttar sögu. I hverri skáldsögu hans er
morð, og stundum mörg ( Djöflarnir). Stundum er skáldsagan byggð upp
eins og sjónvarpsþættir um einkaspæjarann Colombo. Til dæmis Glæpur og
refsing — við sjáum fyrst morðið framið, síðan er spennan fólgin í því, hvort
og hvernig upp um morðingjann kemst. Stundum er spurt eins og hjá Agötu
Christie : hver gerði það? Hver drap þann leiða fjanda, Fjodor Karamazov?
I þeirri sögu, Bræðurnir Karamazov, notar Dostojevskí reyndar gamalt og
nýtt bragð reyfarans — hann leiðir lesendur á villigötur, lætur menn halda
lengi vel, að sá vanstillti nautnabelgur Dmítrí hafi myrt föður sinn — en
svarið er svo allt annað og kemur náttúrlega eins og „þjófur úr heiðskíru
lofti“ yfir fávísa jafnt sem getspaka lesendur.
Það er einmitt hinn reyfaralegi þáttur í verkum Dostojevskís sem verður
til umfjöllunar í þessari samantekt.
Dostojevskí sagði einu sinni í bréfi: „öll list er fólgin í vissum ýkjum“.
Þetta var sannfæring sem hann stóð við svikalaust og hún kom honum sem
skapandi, skrifandi persónuleika í návígi við bæði reyfara hans tíma — og
svo reyfara okkar tíma, sem eru með svo mörgum hætti undanrenna af
ensk-frönskum ógnarsögum frá því um aldamótin 1800 og upp úr þeim.
Þær bókmenntir — eftir Anne Rathcliff, Maturin, de Quincey, Fréderic
Soulié og Eugene Sue — einkenndust meðal annars af þessu hér: Samþjöpp-
un og uppsöfnun hrikalegra atburða, þrálátum áhuga á glæpum, þjáningu,
hinum skörpustu andstæðum illsku og heilagleika, auðs og örbirgðar,
fláttskapar og hreinskilni sem birtast í hinum óvæntustu innbyrðis tengsl-
um. Einnig af flóknum og næsta ósennilegum söguþræði, grimmum átökum
milli persóna, sem hver og ein er einn eiginleiki holdi klæddur ( eða ein
þverstæða holdi klædd: flagð undir fögru skinni osfrv). Þá má og til nefna
stöðugt uppgos tilfinninga og magnað krydd hinna sterkustu orða tung-
unnar.
Allt þetta finnum við í ríkum mæli í sögum Dostojevskís. Og þar með
setur hann sig nokkuð til hliðar við meginstrauma í raunsæislegum sögum
síns tíma. Raunsæið vildi skoða einstaklinga í samfélagi, vildi eins og halda
„réttum" hlutföllum í túlkun sinni á sálarlífi einstaklinga og lýsingu að-
stæðna, sennileikinn og allt að því fræðileg útskýring á mannlegum at-
höfnum gerðu sig líkleg til að ráða ríkjum í skáldsöguheimi. „Sannleikurinn
er aðalhetjan í sögu minni“ segir Tolstoj um Sögur frá Sevastopol. Dosto-
159