Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 9

Bernskuminningar
lagt á galdurinn, einkum í Heimsljósi; Þorsteinn frá Hamri skapar sér ævin-
týraveröld úr gömlum bókmenntaminnum sem hann reynir að máta við samtím-
ann í skáldsögum sínum; svona bækur hefur Thor Vilhjálmsson skrifað. Hin
tegundin er harkalegt andsvar við þessu, fullkomin afneitun hinnar listrænu
blekkingar, snúningur viðtekinna fegurðarmiða. Þar er nostur við ógeð og
áhersla á heimskulegt raus. Textinn er ekki syndandi uppi á eigin himni heldur
skríðandi um moldina þar sem undrið glitrar hvorki né grær. Markmiðið er ekki
að hrífa inn í drauminn heldur rífa í lesandann svo hann vakni, og verði skyggn-
ari á ömurleikann í kringum sig; kannski bregst hann við því — kannski sér
hann þá fyrst fegurð himinsins. Aðferðin felst í því að afhlaða orðin, svipta burt
galdradulunni, byggja upp stemmningu og rífa hana aftur niður, gera fjálg-
leikann hlægilegan, vinna markvisst með klisjur. Steinar Sigurjónsson, Guðberg-
ur Bergsson. Beri menn saman í þessu sambandi Þingvallakaflann í Vefaranum
mikla frá Kasmír milli Diljár og Steins Elliða, og svo aftur skilnaðarstund Gísla
skálds og Unnar Ey í Tómasi Jónssyni metsölubók.
Er þá Guðbergur Bergsson faðir íslenska nýraunsæisins? Reyndar ekki. En ég
er ekki viss um að áhrif hans á bókmenntir síðustu tveggja áratuga hafi verið rétt
metin, áhrif hans á bækur þeirrar kynslóðar eftirstríðsáranna sem gleypti TJM í
sig í menntaskóla. Yfirleitt er ég ekki frá því að það kunni að dýpka skilning
okkar á þróun skáldsagnanna síðustu ár að sparka niður þessum hefðbundnu
girðingum sem við höfum hróflað upp milli raunsæismanna og módernista —
þarna á milli hlýtur að vera miklu meiri víxlverkan en menn hafa viljað vera láta.
Hví ekki að skipta rithöfundum frekar í sefjunarmenn og afhjúpunarsinna? Og
láta þá meginandstæðu ná allt aftur til Þórbergs versus Laxness? Annars vegar
siðferðisleg tortryggni í garð sjálfra bókmenntanna, hins vegar traust á mætti
orðanna. Guðbergur var í það minnsta búinn að afhlaða tungumál skáldskapar-
ins á árunum kringum 1970, búinn að vega með öflugum hætti að sefjunarskól-
anum — hann er sá höfundur íslenskur sem hvað ofsafengnast hefur rifið sig frá
stílbrögðum Halldórs Laxness. Persónusköpun Guðbergs — ef um slíkt er
yfirleitt að ræða í bókum hans — var hins vegar með þeim hætti að ungir
höfundar sem vildu skrifa við alþýðuskap gátu ekki með nokkru móti tamið sér
hana, né heldur eilífar barsmíðar á söguþræðinum. En hann ruddi brautina
ásamt Steinari fyrir þá sem vildu skrifa texta sem hvorki væri upphafinn né
ljóðrænn. Nýraunsæismenn voru þannig ekki sefjunarmenn — en heldur ekki
afhjúpunarsinnar. Þeir veltu einfaldlega tungumálinu lítið fyrir sér.
Allt þetta tal mitt er einn langur útúrdúr. Við skulum staulast uppúr móunum
og snúa okkur aftur að bernskuminningatalinu. Niðurstaðan var sú að hugsast
gæti að sumir ungir karlhöfundar byggðu ef til vill að einhverju leyti á vissum
þáttum úr einangruðum atvikum sem fyrir þá eða einhverja aðra úr nánasta
bernskuumhverfi þeirra hefði borið og ynnu úr því samkvæmt lögmálum
gleymskunnar. Eg sting upp á að þetta skipti ekki máli. Umræða um skáldskap á
ekki að snúast um efnivið hans og hugsanleg aðföng: við höfum vonda reynslu
135