Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 116

Umsagnir um bækur
„TÍMI OG RÓ OG VILJI
OG ÞEKKING"
Indriði G. Þorsteinsson
Jóhannes Sveinsson Kjarval /
Ævisaga I—II. 616 bls.
Almenna bókafélagið, Rvík, 1985
I riti Indriða um Jóhannes Kjarval er
mikið tilfang heimilda. Gallinn er hins-
vegar sá, að varla er nokkursstaðar úr
þeim heimildum unnið. Þær eru kynstur
af óunnu hráefni, sem þó verður öðrum
og síðari mönnum til takmarkaðra nota,
þar sem engin heimildaskrá er í bókinni.
Til lestrar eru upphafskaflar beggja
bindanna ágæta góðir. I hinu fyrra er
fjallað um uppvaxtarár Jóhannesar; þar
er Indriði á heimaslóðum að efni til.
Eins er upphaf síðara bindisins, um Snæ-
fellsnes, liðlega og fallega skrifað, og um
alla bókina má segja að málfarið sé gott.
Hinsvegar er margt í sjálfum efnistökun-
um sem athugull lesandi hlýtur að
staldra við. Skal hér drepið á örfá slík
atriði.
Tilgangur tilvitnana
Heimildir sem höfundur hefur undir
höndum eiga að vera hráefni hans til
úrvinnslu. En þegar hann notar þær
beint sem tilvitnanir, ættu þær að hafa
vissan tilgang, slá á annan tón, leiða fram
samtímalega sýn eða samtímalegan mál-
blæ sem gefi efninu aukna nálægð við
tímann. Tilvitnun ætti þannig að vera
höfundi líkt og depilljós inn í rökkur
liðins tíma. Sumir kaflar í þessari bók
eru hreinn bótasaumur tilvitnana. I ein-
um eru til dæmis langar tilvitnanir í
Laxness, Asgrím Jónsson, Thor Vil-
hjálmsson og undirritaðan, án þess úr
nokkrum þeirra sé unnið.
Sögulegur skilningur
Eitt höfuðefni menningarsögunnar er að
skilja og skilgreina áhrif umhverfis og
tíma. I slíkri mónógrafíu, slíku sérriti,
eru mótunaráhrif af því tagi eitt brýnasta
rannsóknarefni höfundar. A bls. 3 í
fyrra bindinu afgreiðir Indriði þetta
vandamál með orðunum: „Enginn veit
hvað veldur því að einstakir menn eru
betur búnir til afreka en aðrir. Engar ytri
aðstæður virðast ráða úrslitum í þeim
efnum . . .“ Þetta finnst mér fjarska
grunnfærinn söguskilningur, og einkum
þar sem hann vitnar á sömu blaðsíðu í
orð Sigurðar Nordals (sem „mun ein-
hvers staðar komast svo að orði“), að
„hvergi muni jafnmargir snillingar hafa
komið úr jafnlágum kofum og gerðist á
Islandi á 19. öld.“ Hér er alls ekki leitað
eftir því hvers vegna Jóhannes Kjarval
varð til sem listamaður. Erfðir munu
sumir segja, og það réttilega, því ljóð-
mæli Karítasar móður hans eru um
margt með svo frjálslegu og mögnuðu
242