Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 130

Tímarit Máls og menningar
ganga á land, ef svo ber undir, komnir
langt að með hafísnum" (106). A fá-
einum stöðum fer hann síðan heldur
geyst, til dæmis þegar hann hugleiðir
uppvaxtarár Kristínar Bjartmarsdóttur.
Hún fæddi á laun um jólaleytið 1853 og
átti barnið með frænda sínum: „Hún var
þá átta ára þegar hann kom að Yztabæ
og má geta þess nærri að hún hafi orðið
hrifin af stóra frænda sem þó var barn
einsog hún og ekki upp úr því vaxinn að
bregða á leik, jafnvel taka litlu frænku á
bak sér eða bera hana á háhesti, verðandi
sjómaður" (90).
Tilþrif sem þessi eru þó saklaus og
stundum skemmtileg. Þau koma ekki að
sök. Verra er að sannleikanum er ekki
alltaf þjónað sem skyldi.
Bagalegust er hneigðin: dylgjur og
vonska í garð yfirvalda og það að skil-
yrðislaust skuli tekinn málstaður kvenna
sem komu fyrir rétt. Vissulega voru
lögin ill og refsingar harðar. Vissulega
bjuggu þessar konur við ómannúðleg
kjör, en heift villir sýn. Jón skrifar í
inngangi að menn megi kalla bókina
„varnarrit fyrir konur, ef þeim sýnist
svo“ (12). Gott og vel, en þarf hann um
leið að fordæma þá sem handtóku og þá
sem dæmdu? Eða þjóðfélagið, sem hann
telur að hreki fólk til afbrota (10). Sýslu-
menn og hreppstjórar fá það óþvegið á
fárra blaðsíðna fresti og allt er þeim lagt
á versta veg. Einn sýslumaður er nefnd-
ur „fylliraftur" að tilefnislausu (43).
Annar var hlutdrægur og gerði það sem
hann gat til „að reyna að finna átyllu til
sakfellingar" (138). Sá þriðji nánast refs-
aði til þess eins að refsa (200) og sá fjórði
vildi helst „láta undir höfuð leggjast að
sinna þessu máli“ (214). Á hinn bóginn
finnst Jóni „fordæmingarmyrkur" um-
lykja Jóhönnu Guðlaugsdóttur á Rifi á
Melrakkasléttu sem var sökuð um duls-
mál sumarið 1848 (140), Kristín Bjart-
marsdóttir var „hugstola" á meðan
læknir skoðaði lík barnsins hennar (84)
og Ingibjörg Árnadóttir á Eyrarbakka
stóð í „vitfirrtu hugarástandi“ fyrir rétti
í árslok 1857 (255). Hluttekning af þessu
tagi spillir fyrir, þó skoðunin kunni að
vera rétt. Hér virðist Jón enn vera á valdi
ljóðs sem hann orti fyrir hartnær hálfri
öld og birti í ljóðabókinni Skrifað í vind-
inn sem kom út 1953 (bls. 16):
Og ég sagði við þig: Viltu senda
mér bros,
viltu syngja mér lag?
Þú ert sólskin míns lífs. Þú varst
syndug í gær.
Þú ert saklaus í dag.
Skaphiti höfundar hefur jafnframt leitt
hann til mislestrar, þar sem „lítilfjörleg
blóðlát“ í dómabók verða „tilfinnanleg
blóðlát" (62).’ Einnig veldur réttlát reiði
Jóns ónákvæmni. Til dæmis ákveður
hann að hreppstjóri, prestur og yfirsetu-
kona komi í „náttmyrkri" til Jóhönnu á
Rifi (125). Það var undir morgun, en 8.
júlí og hefur verið bjart af degi. í einu
tilviki blindar líka samúðin Jón og hann
fer rangt með eða neitar að skilja til að
gera hlut yfirvalda sem verstan. Sýslu-
maður Strandasýslu dæmdi Signýju
Friðriksdóttur til 27 vandarhagga hýð-
ingar í janúar 1845 fyrir að bera upp á
bróður sinn að hafa gert sér barn. Jón
segir að Landsyfirréttur hafi staðfest
dóminn í mars (78), en hið rétta er að
hún var sýknuð, auk þess sem ályktun
héraðsdómara er miklum mun vandaðri
og yfirvegaðri en Jón lætur að liggja.2
Svona vitleysur eiga hvergi að sjást, en
orsök þeirra er líklega sú að Jóni finnst
eðlilegt og sjálfsagt að miða atburði og
viðhorf fortíðar við eigin skoðanir og
256