Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 131

tilfinningar, með öðrum orðum það sem
hann ýmist nefnir „nútímavísu" (13),
„nútímamann“ (77) eða „nútímales-
anda“ (237). Slíku fólki verður „starsýnt
á“ (237), þykir „einkennilegt“ (7, 56),
„furðulegt" (145, 190) og jafnvel „fárán-
legt“ (75, 77) það sem það kynnist og
les. Þetta mat ónáðar frásögnina og gerir
lesandanum, sem Jón annars ávarpar af
alúð við og við, erfitt um vik. Hann fær
ekki að hugsa eigin hugsanir og mynda
sjálfstætt álit á glæp þessara kvenna og
þeirri refsingu sem þær voru dæmdar til.
Annar galli á bókinni er fullyrðinga-
semi höfundar um almenn atriði sem
hann síðan athugar alls ekki neitt. Hann
staðhæfir að vinnukonur hafi átt „litla
sem enga von um löglega barneign í
hjónabandi ef þær höfðu einu sinni „fall-
ið“, svo sem það hét í þá daga“ (9—10).
Sömuleiðis „að yrði kona ekkja varð
hún hartnær óhjákvæmilega að sætta sig
við að fjölskyldunni væri tvístrað og
bömunum komið fyrir á einhverjum
bæjum í sveitinni eftir ráðstöfun hrepp-
stjóra“ (109). Hvorttveggja er rangt, að
minnsta kosti er ekki leyfilegt að setja
þetta fram án athugunar. Einnig neitar
Jón að fara „út í lögfræði" (12). Fyrir
vikið kemur hvergi fram hvaða lög giltu.
Um dulsmál segir að við þeim hafi legið
„mikil hegning" (134) og meira að segja
nefnir Jón ákvæði Norsku laga frá 1687
sem dæmt var eftir (51 og 257), en hon-
um dettur ekki í hug að athuga hvað þar
var á ferð: skilyrðislaus dauðadómur.3
Það hefði heldur ekki kostað Jón mikla
vinnu að komast að því og geta þess að
engin kona var tekin af lífi fyrir dulsmál
á 19. öld og að dauðarefsing var afnumin
með hegningarlögum sem tóku gildi árið
1870. Það er leitt að hann skuli láta hjá
líða að skoða dulsmálin í einhverju sam-
hengi, það er að segja útskýra þau svo
Umsagnir um bœkur
fólk skilji betur hvað þetta var, því hann
spyr vænlega í upphafi: „En hversvegna
urðu þessir atburðir? Hvað rak konur
víðsvegar um landið til að hafa sig út úr
mannlegum félagsskap og fæða börn sín
við hörmulegustu aðstæður? . . . Hverj-
ar voru þessar konur? Voru þær illar í
eðli sínu? Voru þær venjulegar konur
sem örlögin höfðu leikið grátt?“ (8). Jón
á að geta betur, því margar athugasemdir
hans eru skarpar og hann er til fyrir-
myndar að því leyti að hann ályktar af
meiri djörfung en sagnfræðinga er siður,
til dæmis um uppburðarleysi vinnu-
stúlku (46), áhugaleysi hreppstjóra á
kjörum fátækrar ekkju (124) og dóm-
greindarleysi sýslumanns sem spyr um
hluti sem koma málinu ekkert við (204).
Helst mætti finna að því að Jón fylgir
slíkum athugasemdum sjaldnast nógu
vel eftir.
Þar er Jón þræll aðferðarinnar, enda
býður hún varla upp á annað. Að hætti
þjóðlegra fróðleiksmanna rekur hann
eitt mál í einu, segir þá sögu til enda og
snýr sér að næsta máli. Þannig koll af
kolli og það verður aldrei neitt meira,
enginn samanburður og ekkert sam-
hengi, aðeins athugasemdir á stangli,
eitthvað sem „má geta innan sviga" (251)
eða „vert er að skjóta inn“ (64, 70, 198).
Þegar best lætur eru athugasemdirnar
gagnlegar, en þó oftar af kyni siðavendni
og vandlætingar, varða aðeins einstakl-
inga en ekki þjóðfélag.
Þetta kemur líka til af því að Jón er
þræll heimildanna. Hann hefur vart af
þeim augun, nema þá til að hneykslast.
Dómabækur eru meginheimildin um
hvert dómsmál. Þeim fylgir hann ræki-
lega, frá því sýslumaður hélt frumpróf
þartil hann kvað upp dóm, síðan æðri
dómsstig og frekari rannsókn innan hér-
aðs ef þess gerðist þörf. Það er að-
TMM IX
257