Tímarit Máls og menningar - 01.05.1987, Blaðsíða 55

Jónas Hallgrímsson
Mig langar alltaf til að gráta, þegar mér koma í hug lok Gunnarshólma,
hryggðin er svo yfirþyrmandi, mollhljómurinn svo undradjúpur. Eina
líknin er græni hólminn hans Gunnars, sem Jónasi varð að tákni óbifan-
legrar ættjarðarástar.
Mörg skáld hafa tekið sér yrkisefni úr Njálssögu, bæði fyrr og síðar, og
margt hefur að vísu verið vel gert á þeim vettvangi, en vandasamt mun það
ætíð hafa verið að nálgast smiðju hins forna snillings, sem söguna skráði. Eg
voga naumast að segja það, en oft hef eg hugleitt hvort Gunnarshólmi
myndi ekki vera eina verkið, orkt út af Njáluefni, sem stæði sögunni
fyllilega jafnfætis að listgildi. Allt öðruvísi verk, ólíkt að formi og í öðrum
anda, styðst þó við söguna, en stendur ekki í skugga hennar vegna þess að
það er sjálft gætt skáldlegum þrótti, á sinn hátt engu síður en hún.
Hvað er sönn list? Hvar er hinn hreini tónn, sem Nóbelskáld okkar talar
um? Hvað er það til dæmis í hinum látlausu og lágværu hendingum Jónasar
um gullin hans fallegu, sem hann var búinn að týna, sem lyftir orðum hans í
æðra veldi og gerir þau ógleymanleg? Hér er ekki um nein stílbrögð að
ræða, aðeins almenn orð um staðreynd sem flestir þekkja. Eða hafa ekki
flestir einhverntíma átt sín barnagull og glatað þeim? Og er ekki margt frá
heimi bernskunnar, sem brotnar og týnist og finnst ekki meir? Og það er
eins og orð skáldsins færi með sér bylgju af djúpum trega, svo djúpum og
sárum að honum verði ekki lýst með neinum öðrum orðum en þessum:
Fyrrum átti eg falleg gull,
nú er eg búinn að brjóta og týna.
Þetta segir allt. Og þó er hið litla ljóð „Um hana systur mína“ svo undur
ljúft og barnalegt, en í hógværð sinni er það gætt hinum óútskýranlega
mætti hreinnar listar.
Fyrir nokkru heyrði eg kvæðið Óhræsið lesið í útvarp, en það var einmitt
eitt þeirra kvæða, sem mér þótti hvað mest í varið þegar eg var barn. Og þó
að eg hefði kunnað það lengi, fór eg að hlusta og reyndi að fylgjast vel með.
Það birtist mér enn á ný, hið ljúfa ljóð í allri sinni harmrænu fegurð, og það
rann upp fyrir mér að eiginlega væri þetta dramatískt verk, lítill sorglegur
einþáttungur. Sviðið íslensk heiði, drifin mjöll, skafrenningur. Allt ljóslif-
andi, rjúpan, valurinn, sauðkindin, sem krafsar ofan af lynginu, eltingaleik-
urinn upp á líf og dauða, sem berst ofan í sveitina. Dalabærinn, jafnvel rakk-
arnir, sem geltu að hlakkandi valnum og rjúpunni, sem í nafni hins hæsta
fékk smeygt sér inn í bæinn og loks konan í dalnum, fulltrúi mannsins, og
181